مروری بر زندگینامه حاج ایاز خان قشقایی ، به همراه لیست آثار و شرحی بر افکار و اندیشه هایش

حاج ایاز خان قشقایی │ صد نویسنده برتر جهان

زندگینامه حاج ایاز خان قشقایی زتاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است .

در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند .

مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند.در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته  است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسندگان .

قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این همصحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم .

در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” حاج ایاز خان قشقایی ” ، سفرنامه نویس ایرانی و خالق اثر جاودانه “سفرنامه حاج ایاز خان” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند .

زندگینامه حاج ایاز خان قشقایی

حاج ایاز خان شاکری قشقایی متولد سال 1247 قمری است. او به عنوان مشاور و صندوق‌دار صولت‌الدوله ایلخانی قشقایی بود. او شرح سفرش به مکه، مدینه و عتبات عالیات را در همان سفر نوشت. سفرنامه او با عنوان سفرنامه حاج ایاز خان قشقایی در سال۱۳۸۸ با تلاش پرویز شاکری در تهران برای اولین بار منتشر شد.

وی در سفر حج، با شریف حسین سلطان مکه ملاقات می‌کند و در بازگشت از سفرش، به همراه صولت‌الدوله و رضاخان سردار سپه از احمدشاه قاجار که برای دومین مرتبه از سفر به فرنگ بازمی‌گشت، استقبال کرد.حاج ایازخان مردی از ایل و تبار قشقایی است. تبار او به ایل شاملو برمی‌گردد .

ایل شاملو در کنار دیگر ایلات و طایفه ها شامل تکه‌لو، استاجلو، قاجار، افشار، روملو و زنگنه،تشکیل دهنده ی هسته مرکزی قوایقزلباش هستند. پایداری قدرت قزلباش‌ها تا زمان شاه عباس بود. وی اندک اندک از نفرات و قدرت آنان کاسته و بعضی از آنان را از آذربایجان کوچ داد که قسمتی از آنان به ایل قشقایی پیوستند.

ابوطالب آقا که نَسَب حاج ایازخان به وی می‌رسد، از مردان ایل شاملو است که وارد  ایل قشقایی شده است. حاج اياز خان در دوران صدور شناسنامه  در ایران(در سال ۱۳۱۲ خورشيدي) با توجه به عقاید مذهبی خود، نام خانوادگي «شاكري» به معنای شكرگزار بودن را برای خود برگزيد.اسماعیل خان صولت‌الدوله که مدتی در دوران ایلخانیگری عبداله خان ضرغام الدوله (برادر بزرگش)، با قدرت به عنوان ایل‌بیگی در مسند قدرت بود، در سال ۱۳۲۴ قمری/ ۱۲۸۴ خورشیدی به عنوان ایلخانی انتخاب می گردد .

حاج ایاز خان قشقایی به علت اعتماد و اطمینانی که نسبت به ایازخان داشت وی را به عنوان مشاور و معتمد برای خود برمی‌گزیند. ایاز خان نیز به واسطه کِبَر سنّ نسبت به صولت‌الدوله،نه تنها وی را در امور دیوانی همراهی می کرد بلکه گاهی در امور خانوادگی او نیز به ایفای نقش می پرداخت. به عنوان مثال صولت‌الدوله در طی نامه‌ای (احتمالاً) در سال ۱۳۰۳ خورشیدی هنگام راهی شدن به تهران به خاطر حضور در مجلس شورای ملی که به فرزندش ناصرخان نوشته، حاج ایازخان‌ را به عنوان وکیل و نماینده برای بدست آوردن رضایت فامیل و جلوگیری از احتمال به وجود آمدن دلخوری در رابطه با ازدواج ناصرخان تعیین می‌کند.حاج ایازخان، به نیابت از صولت الدوله، مدتی به  سرپرستی حکومت بهبهان گماشته شد.

او بیشتر از بیست سال (از دوره ایلبیگی شدن صولت الدوله قبل از سال ۱۳۲۰ قمری/ ۱۲۸۰ خورشیدی تا زمان آغاز سفر حج در سال ۱۳۴۰ قمری/۱۳۰۱ خورشیدی) در دستگاه ایلخانی، همیشه در منصب و قدرت بوده است.ایازخان طی جنگ جهانی اول (در سال‌های ۱۳۳۳قمری/۱۲۹۳خورشیدی تا ۱۳۳۷قمری/ ۱۲۹۷خورشیدی)، در درگیری قشقایی‌ها در مقابل قوای استعمارگر انگلیس در سرزمین جنوب مشارکت داشته است. در نبرد سال ۱۳۳۶قمری/ ۱۲۹۶خورشیدی، چندین خانوار بخصوص خانوار حاج ایاز خان به وسیله نیروهای حامی قوای بیگانه، به اسارت گرفته شده و اموال آنان به غارت برده شد که با رشادت و پایمردی قشقایی‌ها به سرعت آزاد شدند.در حدود چهار سال بعد از اتمام جنگ جهانی اول، در سال ۱۳۴۱قمری/ ۱۳۰۱خورشیدی توفیق سفر حج و زیارت عتبات عالیات، نصیب ایازخان می‌ گردد .

وی در طی این سفر با عبور از خلیج فارس، اقیانوس هند، دریای سرخ و شهرها و کشورهای مسیر، به سبک روزنامه‌ای، سفرنامه ای تالیف نموده که دارای ارزش تاریخی بسیاری است و اولین سفرنامه مکتوب و مستند در ایل قشقایی است.او پس از بازگشتش از این سفر، از خدمات دیوانی و دستگاه ایلخانی قشقایی کناره‌گیری می‌کند.حاج ایازخان به اعتقادات دینی پایبند بوده و با مراجع و روحانیون به نامی زمانه خود مکاتبه و مراوده داشته و عکس‌ها و نامه‌های افرادی چون آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری که بنیانگذار اصلی مدرسه فیضیه قم به یادگار مانده است.حاج ایازخان به واسطه ی اعتقادات دینی، در برپایی مراسم مذهبی در ایل از جمله افراد پیشگام بوده است.

حاج ایاز خان قشقایی در تعمیر و بازسازی اماکن مذهبی نیز کوشا بوده است. علاوه بر بازسازی و احیای مسجد روستای ظفرآباد واقع در جنوب‌شرقی شیراز، حاج ایازخان در موارد دیگری نیز تلاش های فراوانی از خود نسان داد که به گفته ی خود او در کتاب سفرنامه حاج ایاز خان قشقایی، تعمير و بازسازی بقعه سید تاج‌الدین محمد در شهر قیر از آن جمله این فعالیت هاست .

با توجه به مشکلات سیاسی که در ایل قشقایی و شورش بزرگ این ایل در سال ۱۳۰۸، در سالهای نخستین حکومت پهلوی، وی ناچارا  به دور شدن اجباری از ایل و طایفه ی خود به شهر سمیرم شد.حاج ایاز خان در زمستان سال ۱۳۱۸خورشیدی (۱۳۵۸ قمری) در املاکش در سمیرم، به دیار باقی شتافت. آرامگاه وی در امامزاده‌ای در داخل شهر سمیرم واقع است.

 سفرنامه حاج ایاز خان شاکری قشقایی سفرنامه‌ای است که حاج ایاز خان قشقایی که به عنوان مشاور و صندوقدار صولت‌الدوله ایلخانی قشقایی، در سفر خود به مکه، مدینه و عتبات عالیات به رشته ی تحریر در آورده است.سفرنامه حاج ایازخان، با توجه به تعداد خیلی کم کتاب ها و متن های قدیمی و کمبود مدارک تاریخی که به صورت مکتوب باشند، اثر مهم و ماندگار در زمینه تاریخ و فرهنگ ایل قشقایی است. این کتاب، اولین تصحیح متن و قدیمی‌ترین کتاب مستند در تاریخ و فرهنگ ایل قشقایی، به حسای می‌آید.ابتدای سفر از شیراز به سمت بوشهر بوده است. این سفرنامه دارای دو قسمت مجزا از یکدیگر است که قسمت اول شامل سفر حج و قسمت دوم سفر عتبات عالیات است.

• مسیر سفر حج، از بوشهر از راه دریایی به جده و پس از آنجا به شهرهای مکه و مدینه بوده است. مسیر بازگشتش نیز از راه دریای سرخ و اقیانوس هند به سمت بوشهر می‌باشد.
• سفر عتبات عالیات نیز از بوشهر از مسیر خلیج فارس به رودخانه دجله و شهر بصره بوده و بعد از آن شهرهای بغداد، کاظمین، نجف و کربلا را در بر میگیرد.

در میانه ی این سفر، در شهرهای مهم این منطقه از جمله بحرین، مسقط، عدن، مُکلا، موکا، کویت و جاهای دیگر نیز توقف کوتاهی داشته‌انداین سفرنامه شامل اتفاقات سفرِ حج و عتبات عالیات از رمضان ۱۳۴۰ تا جمادی‌الاول ۱۳۴۱ قمری در آخرین سال‌های سلطنت احمدشاه قاجار بوده و به مدت هشت ماه می‌باشد. قسمتی از این سفر در مسیر بوشهر تا جده و مسیر بوشهر تا بصره، از جمله سفر دریایی است که به‌وسیله جهاز و غُراب از انواع کشتی های کوچک، صورت گرفته است.

مسیرهای داخل ایران را توسط مال (اسب و قاطر)، مسیرهای داخل حجاز (عربستان) را نیز توسط شتر و شقدُف (نوعی کجاوه بدون سقف) و مسیرهای سفر عتبات عالیات در داخل کشور عراق را توسط شمندوفر (قطار)، موتور (اتوموبیل) و واگن اسبی به انجام رسانیده است

– کسب اجازه شروع سفرِ حج از آیت‌الله سید عبدالحسین لاری و قرار سفر مشترک، و همسفر شدن با افرادی از بزرگان و آزادمزدان شیراز در دوره مشروطیت (از جمله میرزا عبدالحسین ذوالریاستین شیرازی)

– دیدار با شریف حسین فرمانروای مکه و مدینه (مَلِکِ حجاز.)

– شرح مراسم استقبال از احمدشاه قاجار در گمرک بوشهر، در کنار صولت‌الدوله ایلخانی قشقایی به همراه با وزیر جنگ وقت (رضاخان سردار سپه) ، به هنگام بازگشت احمدشاه از دومین سفرش به فرنگ.

-ملاقات با سران و بزرگان نام‌آشنای منطقه در دوران مشروطه و جنگ جهانی اول. از جمله این افراد زائر خضر خان (امیراسلام)، شیخ حسین خان چاه کوتاهی (سالاراسلام) و دیگر اشخاصی که در طول مسیر سفر آنان را ملاقات کرد.

– تشرف به داخل خانه کعبه و بیان تفصیلی خصوصیات و اجزای داخلی آن.

– ثبت دقیق مشاهدات در زمینه‌های گسترده از جمله شرح صدور اجازه خارج شدن از کشور در گمرکات در زمان استیلای بیگانگان، شرح دقیق اماکن متبرکه، شرح پوشش کعبه (پیراهن کعبه) ، وضعیت شهرها، اجناس و قیمت آنها. او در قسمتی از کتاب خود را اینگونه معرفی می کند که  : “حاج ایازخان زاده ایل قشقایی است. تبار او به ایل شاملو برمی‌گردد که گروهی از طوایف بیگدلی (از ترکان مهاجر) به حساب می آیند. مسکن اولیه ترک‌های مهاجر، ترکستان شرقی در غرب و شمال غربی چین  است. این منطقه درحال حاضر (از سال 1327 خورشیدی در زمان مائو) با نام «سین‌کیانگ» تحت سلطه کامل چین قرار دارد. مرکز آن «وولوچی» یا «ارومچی» بوده و شهرهای مهم آن کاشغر، یارکند، خُتَن، طورفان، زونگاری، بارکولی و گوکان می‌باشد.

سین‌کیانگ با مناطق تاجیکستان، قزاقستان و قرقیزستان همجوار است. پس شاید بتوان یکی از علت های به کار بردن واژه «تاجیک» را که در ایل قشقایی به تمامی فارسی زبانان را شامل می‌شود، به این همسایگی قدیمی تعدادی از گروه‌های قشقایی‌ با اقوام تاجیک نسبت داد.در قرن هفتم میلادی، تجاوز به اراضی ایران توسط ترکان مهاجر شروع شد. در قرون بعدی نیز بر اثر فشار حملات مغولها گروه بیشتری به ایران هجرت نموده و پس از این زمان با سرعت زیادی در تمام نقاط ممالک اسلامی پراکنده گشتند.«از آنجا که این ایلیاتی ها، در مقایسه با ساکنان روستاها از سازماندهی و نظم منسجم تری داشتند، توانستند بخش های بسیار وسیعی و بزرگی را به کنترل خودشان درآورده و بر آن مناطق  کشور تسلط پیدا کردند. بنابراین منشأ قسمت بزرگ سلسله های حاکم بر ایران در دوران جدید از جمله غزنویان، سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان، جلایریان، ایلکانیان، تیموریان، قره­قویونلوها، آق­قویونلوها، صفویان، افشاریان و قاجاریان و علاوه بر آن قسمت بزرگ نیروهای مسلح آنان، همین ایلات بودند»

و در مورد این سفر نامه ی ایشان باید بیان کرد که  : ” سفرنامه حاج ایاز خان شاکری قشقایی – سفر به حج (مکه معظمه و مدینه منوره) و عتبات عالیات در آخرین روزهای سلطنت احمدشاه قاجار در سالهای ۱۳۴۰ و ۱۳۴۱ هجری قمری به گزارش روابط عمومی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی ، اتفاقات این سفرنامه در اردیبهشت تا دیماه سال 1301 خورشیدی (رمضان 1340 تا جمادی‌الاول 1341 قمری) در واپسین سال‌های سلطنت احمد شاه قاجار و زمان کوتاهی بعد از کودتای سوم اسفند اتفاق می افتد و نکات جالب توجهی رادر اختیار محققان و علاقمندان به این دوره از تاریخ قرار می‌دهد.مهمترین شاخصه «سفرنامه حاج ایازخان»، وابستگی آن به ایل قشقایی است.

با عنایت به تعداد بسیار کم کتاب ها  و متن های قدیمی در ایل قشقایی، این کتاب را می توان نخستین تصحیح متن و قدیمی‌ترین کتاب مستند در تاریخ و فرهنگ این ایل به شمار آورد.مقام و منزلت نویسنده سفرنامه، به ارزش و محتوای تاریخی  این اثر گران بها و ارزش اطلاعات بکر و جدید آن می افزاید.

به گفته ی کتاب «از باورد یا ابیورد خراسان تا ابیورد یا ابوالورد فارس و گفتاری درباره ایلات و عشایر فارس » وی مشاور و معتمد اسماعیل خان صولت الدوله ایلخانی قشقایی است.
حاج ایازخان، هنگام بازگشت از سفر عتبات عالیات، زمان ورود به بوشهر، در کنار اسماعیل خان صولت‌الدوله قشقایی همراه با وزیر جنگ «رضاخان سردار سپه»، از احمدشاه قاجار که در حال بازگشت از سفر فرنگ بوده، استقبال می‌کند. او در نوشتن  این سفرنامه، صلابت و ارشدیت صولت¬الدوله را نسبت به دیگر خان های منطقه به وضوح مشخص نموده و همچنین با توضیح وضعیت موجود در مراسم استقبال از پادشاه قاجار و بیان شعارهای مردم بوشهر به هواخواهی از صولت‌الدوله مشکلات دولت قاجار و توان نظامی قشقایی را نیز در نوشته ی خود به تصویر کشیده است.وی اجازه شروع سفر حج را از محضر آیت‌اله حاج سیدعبدالحسین لاری بدست آورده و حتی با یکدیگر قرار سفری مشترک به حج را می‌گذارند.

در میانه مسیر سفر، با امیران  و بزرگان نام‌آشنای منطقه در دوران مشروطه و جنگ جهانی اول از جمله زائرخضرخان امیراسلام، شیخ‌حسین‌خان چاه‌کوتاهی سالار‌اسلام، ناصردیوان معتمدکازرون، آصف‌الملک حاکم دشتی‌و‌دشتستان‌و‌تنگستان، غضنفر‌السلطنه برازجانی و … دیدار می‌کند.حاج ایازخان، با شریف‌حسین فرمانروای مکه و مدینه دیدار می‌کند. او را به علت ناامنی های موجود در راه شماتت کرده و از او تقاضای تفنگ و فشنگ و استعداد می‌کند که خود برای برقراری امنیت راه اقدام ‌نماید.
او با زیرکی به داخل خانه کعبه راه می‌یابد و توصیف اجزای داخلی آن را به صورت کامل در یادداشت‌هایش می نویسد .

او برای اجرای امور دینی و ادای نماز جماعت در طول این سفر،هزینه یک نفر روحانی به‌نام حاج شیخ محمد تقی ملاباشی میمندی را بر عهده گرفته و او را با خویش همسفر می کند. حاج ایاز خان در این سفر، علاوه بر خدمتکار به نام قدمعلی،دو نفر مترجم به‌نام‌های حاج حبیب و حاج غلامرضا را نیز از بوشهر با خود همراهی می کند که به گفته ی خود او «هم از هر دُوَل که آدم رسید جواب سئوال بکنند و هم به مهمانها پذیرائی کرده، چاهی، قلیان، نهار و شامی بدهند که از من هم خواست خداوند خوش بگذرد».
او همچنین به نیابت پدر و مادرش، «نایب الزیاره» انتخاب می‌کند و آنان را با خود در این سفر همراه می کند. نیابت پدر را به حاج حبیب مترجم و نیابت مادرش را به حاج قدمعلی واگذار می کند. پس حاج ایازخان برای انجام سفر حج، گروهی از جمله یک روحانی، دو مترجم و یک خدمتکار را با خود به همراه داشته است. 
به علت رتبه و مقام نگارنده، دریافتها و برخوردهای او از ارزش خاصی برخوردار است. حاج ایازخان با اراده ای مثال زدنی، تمامی اتفاقات  سفرش را با نکته سنجی دقیقی به رشته ی تحریر در آورده است. نکاتی که نویسنده در رابطه با شهرها،طریقه ی زندگی مردم، اماکن مقدسه، و نرخ اجناس و خدمات بدست آورده است، از هر نظر شایسته مطالعه و توجه بسیار  است .

موارد بسیاری در این سفرنامه موجود است که برای توصیف و امکان مقایسه اوضاع اجتماعی، اقتصادی ایران و کشورهای همسایه ی آن  مفید بوده و با توجه به مسیر سفر که چندین کشور همجوار را در بر می‌گیرد، از ارزش پژوهش قابل توجهی برخوردار است. 
در دوره قاجار، تعداد زیادی از سفرنامه نویسان مأمورانی از طرف امیران بوده اند. به همین علت متن سفرنامه‌ها اکثرا برای مردم خاص نوشته می‌شده و کمتر توجهی به مردم عامه در آن شده است. حاج ایازخان، به خواست و اراده خود، سفر نموده و سفرنامه ای در این زمینه نگاشته است. با استناد به این سفرنامه و قسمت های ضمیمه‌ شده به آن ، حاج ایازخان نگارش سفرنامه را به قصد خوانده شدن به وسیله ی عامه مردم انجام داده است (به عنوان مثال در وقایع سیُم ذیقعده: «عمر باشد تفصیل خوشیَّت، هر کس جویا شود خودم کما کیف حضوراً عرض کنم» و یا خطاب نمودن واژه‌هایی مانند «خوانندگان» در انتهای اکثر ضمیمه ها). پس نگارش عامیانه و شیوای این کتابت، اگرچه عمدی نبوده،برای عامه ی مردم امکان بهره جویی را فراهم می کند.

البته، آشنایی با تمامی ابعاد تاریخی و فرهنگی و اجتماعی این اثر، با توجه به تنوع و فراوانی رویدادها، پس از خواندن سفرنامه محقق خواهد شد. حاج ایاز خان در زمستان سال ۱۳۱۸خورشیدی (۱۳۵۸ قمری) در املاکش در سمیرم، به دیار باقی شتافت. آرامگاه وی در امامزاده‌ای در داخل شهر سمیرم واقع است.

آثار حاج ایاز خان قشقایی

• سفرنامه حاج ایاز خان شاکری

نویسنده   : محمدرضا تیموری

عشق و علاقه به رشد و موفقیت و رسیدن به سطح والای لیاقت ها را مهمترین اصل در رسیدن به خواسته ها می دانم