علی حاتمی

علی حاتمی ، کارگردان ، نویسنده و فیلم نامه نویس مطرح ایرانی ، به تاریخ ۲۳ مرداد سال ۱۳۲۳ در تهران دیده به جهان گشود .

محل تولد او درست همان جایی است که سالها بعد در فیلم هزار دستان آدرسش را رضا خوشنویس به مفتش میدهد و می گوید :

” برو خیابان شاه پور ، خیابان مختاری کوچه ی اردیبهشت.

علی حاتمی در خانواده ای دیده به دنیا گشود که همگی از اهالی سنتی تهران قدیم بودند و سنت ها و ادب در میانشان یک اصل غیر قابل انکار بود. شغل پدر حاتمی ، صفحه آرایی در یک چاپ خانه بود و از این رو بسیار اهل کتاب بود و حاتمی نیز از همان دوره ی کودکی به این مسئله علاقمند شد .

زندگینامه علی حاتمی

مادر علی حاتمی نیز خانه دار بود . زنی که سالها بعد حاتمی به احترامش فیلم مادر را ساخت و یادی از مادر عزیزش در این دنیا کرد. علی حاتمی از دوران کودکی عاشق کتاب و هنر می شود.

کتاب و هنر به گفته ی برخی از نزدیکانش دو عنصری بودند که همیشه و هر جا با علی حاتمی همراه بودند. او در کارنامه ی کارهای سینمایی اش بیش از ۱۵ فیلم و مجموعه ی تلویزیونی ساخته است که همگی از درخشان ترین آثار سینمای ایران و حتی جهان می باشند .

اما بعد اگر بخواهیم در باب نویسندگی او صحبت کنیم باید بگوییم که او ابتدا به امر عاشق تیاتر می شود و از تمامی نقش ها و زرق و برق های تیاتر نمایشنامه نویسی را خوش می کند و به عشق نمایشنامه نویسی و خواندن و دیدن بهترین نمایشنامه های دوران پا به لاله زار می گذارد و آنجا مجنون تیاترهای آن زمان می شود.

خود او بارها گفته است که جعفر توکل آن زمان بازیگری بود که تمام رویاهایش را شکل میداد. حاتمی آرزو داشت روزی برسد که نمایشنامه ای بنویسد که توکل قبول کند در آن بازی کند .

اما بعد عشق به هنر و نمایشنامه نویسی باعث شد که او پا به هنرستان هنرهای دراماتیک بگذارد. علی حاتمی از همان دوره به طور رسمی نمایشنامه نویسی حرفه ای را آغاز کرد .

در واقع او با تحصیل در این رشته یعنی نمایشنامه نویسی در مدرسه هنرهای دراماتیک راه خود را برای رسیدن به موفقیت در دنیای سینما و تئاتر هموار کرد.

او در اردیبهشت ۴۴ برای اولین بار کاری را روی صحنه برد که نگاه همگان را به خود خیره کرد. کار دیو نوشت در اردیبهشت ماه آن سال در طی سه شب در تالار نمایش هنرستان هنرهای دراماتیک بر روی صحنه رفت و یک شگفتی پدید آورد.

بعد از آن حاتمی عرصه را در سینما به روی خودش گشاده تر دید و شروع به نوشتن کارهای سینمایی کرد .

استعداد شگرف او در نوشتن و زیبایی شناسی بسیار او در طراحی و کارگردانی باعث شد که اولین فیلم سینمایی اش یعنی حسن کچل که در سال ۴۸ ساخته شد ، با موفقیت بسیار روبرو شود.

حسن کچل و موفقیت این فیلم باعث شد که حاتمی تئاتر را رها کن و به سینما بیشتر از تئاتر بپردازد .

علی حاتمی بعد از اینکه حسن کچل را به ثمر رساند سریعا فیلم بعدیش با نام حسن کچل طوقی را ساخت. این فیلم نیز به واسطه ی شهرت فیلم حسن کچل به موفقیت خوبی رسید و بعد از آن اثر باباشمل توانست مرزهای نو اندیشی را در سینمای ایران جابجا کند و دستاورد خوبی برای علی حاتمی به ارمغان بیاورد.

سال ۱۳۵۱ برای حاتمی سالی پر از فیلم و عرضه ی کارهای نو بود.او سه فیلم در این سال ساخت که هر سه از فیلم های بزرگ تاریخ سینمای ایران شدند .

قلندر ، ستارخان و خواستگار سه فیلمی بودند که جایگاه ویژه ای به سینمای علی حاتمی دادند. این سه فیلم باعث شد که علی حاتمی برای مدتی سینما را به قصد فیلم سازی در تلویزیون رها کند.

او این تصمیم را به قصد مانور بیشتر بر روی نوشته هایش صورت داد که بسیار هم موفق بود .

علی حاتمی توانست با دو سریال داستان های مولوی و سلطان صاحب قران سبکی نو در سریال سازی ایرانی را عرضه کند که جایگاهی ویژه ای در بین ایرانی ها پیدا کرد.

حاتمی در شهرت بسیار بود و پروژکتور نگاه بر روی او بود که آیا این نویسنده و کارگردان سینمای ایران در بازار فروش فیلم های گیشه ای ، مسیر خود را عوض می کند یا خیر که ناگهان او فیلم سوته دلان را در سال ۵۶ ارائه کرد. سوته دلان کامل ترین فیلم علی حاتمی پیش از دوران انقلاب اسلامی نام گرفت .

فیلمی که تمامی ایران با آن خاطره دارند و منتقدان بسیاری  آن را ختم کلام سینمای فیلم فارسی ایران می دانند. پس از پایان سوته دلان ، حاتمی اولین کار بزرگ خود را در حوزه ی سریال سازی رقم می زند .

او شروع به نوشتن مجموعه ای می کند که تا آن زمان در ایران سابقه نداشت و آن محموعه ی هزار دستان بود. هزار دستان برای حاتمی اتفاقات بسیاری را به همراه دارد. او برای نوشتن این اثر به فرانسه رفت.

او زمانی که به فرانسه رسید ابتدا موهای خود را تراشید و از آنجا که بسیار به قیافه اش اهمیت میداد ، رویش نمی شد که به خیابان برود و همین کار که از قصد هم انجام شده بود باعث شد که وی تنها در خانه بنشیند و کار هزار دستان را پیگیری کند .

علی حاتمی این کار را ده بار باز نویسی می کند و برای نوشتن هر کدام از جمله هایش گاها تا دو سه روز نیز فکر کرده است.

او این سریال را در سال ۵۸ آغاز می کند و هشت سال برای آن تلاش می کند تا که هزار دستان به تلویزیون می رسد و پخش می شود. علی حاتمی برای این کار نیاز به لوکیشن تهران قدیم داشت که برای ساخت آن مجبور به ساخت شهرکی سینمایی شد که اکنون یکی از میراث سینمای ایران می باشد .

بعد از هزار دستان ، حاتمی دوباره به سینما بازگشت و اثری ماندگار به نام حاجی واشنگتن ساخت که اولین فیلم او بعد از انقلاب اسلامی ایران بود .

حاجی واشینگتن داستان زندگی نخستین سفیر ایران بود که به آمریکا می رود و آمریکا را روایت می کند .

سال ۶۱ زمانی که این فیلم در جشنواره ی فجر به نمایش در آمد ، دچار توقیف شد و هیچگاه در زمانی که علی حاتمی زنده بود کسی اجازه ی پخش به آن نداد.

اما پس از مرگ او چندین بار از صدا و سیمای ایران نیز پخش شد .سال ۶۲ یکی از سالهای ماندگار برای سینمای ایران و سینمای علی حاتمی بود. سالی که وی کمال الملک را می سازد.

داستان این فیلم داستان نقاش ایرانی کمال الملک و رابطه ی او با شاه ایران بوده است که در این فیلم حاتمی به دید انتقادی به رابطه ی میان حکومت و هنرمند می پردازد و حواشی بسیاری را بیان می کند .

این فیلم یکی از ماندگار ترین آثار سینمای ایران است ، چرا که هم بازی های ماندگاری در آن دیده شد و هم قلم شاخص علی حاتمی در آن از ماندگار ترین اتفاقات بود.

اما بعد اثر موفق مادر اثری بود که جایگاه علی حاتمی را بعنوان سعدی سینمای ایران تثبیت کرد .

علی حاتمی آخرین فیلمش مربوط به تختی بود که میانه ی راه به دلیل سرطان و مرگ او متوقف و نیمه ماند. علی حاتمی این بزرگ مرد نویسندگی و سینمای ایران ، به تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۷۵ به دلیل سرطان در گذشت و جامعه ی فرهنگ و هنر را عزادار کرد.

بر سر قبر وی این جمله ی ماندگار خود او را نوشته اند که  : ” آیین چراغ خاموشی نیست. .

آثار علی حاتمی

حسن کچل

طوقی

بابا شمل

قلندر

ستارخان

خواستگار

سوته دلان

حاجی واشینگتن

کمال الملک

جعفرخان از فرنگ برگشته

مادر

دلشدگان

جهان پهلوان تختی

کمیته مجازات

تهران روزگار نو

هزار دستان

سلطان صاحبقران

داستان های مولوی

مروری بر آثار و اندیشه های علی حاتمی

علی حاتمی به قطع بزرگترین فیلم نامه نویس سینمای ایران معاصر است. آثار او همگی از محتوای نو و فرمی بدیه برخوردار بوده اند و از این رو می توان گفت که اگر تمام داستان های او که به شکل فیلم نامه منتشر شده است ، روزی به صورت یک کتاب داستانی نیز منتشر شود ، خواهیم دید که به چه سان ارزش ادبی بالایی در ادبیات داستانی نیز دارند.

درون مایه ی آثار حاتمی را که بررسی می کنیم چندین مولفه ی روشن می بینیم که این مولفه ها ساز و کار داستان پردازی او را بر ما عیان می کند .

نخستین مسئله ای که بسیار مشاهده می کنیم ویژگی های قومیتی است. او گویی باورها و اعتقادات مردمی را در کلامش نقاشی می کند و آن را به قاب جادویی تلویزیون و پرده ی نقره ای سینما هدیه می کند. شخصیت هایش همگی افرادی هستند اصیل که از قومیت های مختلف سر بر آورده اند.

او عمدتا روایت گر تاریخ است. تمام آثار و فضای ذهنیش در تاریخ ایران متجلی است. جالب است که بسیاری از آثارش را در دوره ی ای تاریخی نوشته است که حتی آن ها را به شخصه تجربه هم نکرده است .

اما مولفه ی اصلی تمام نوشته های او دیالوگ هایی است که او را سعدی سینمای ایران کرده است .

دیالوگ نویسی در فیلم نامه نویسی اصلی است که باید به آن بسیار بسیار اهمیت داد . چرا که فیلم چیزی جز دیالوگ نیست.

اما در فیلم های علی حاتمی شما دیالوگ نمی شنوید بلکه همه جملات قصاری است که اگر کنار هم گذاشته شوند یک غزل خواهند شد .

او به تک تک کلمات و رنگ واژه های آن ها اهمیت میدهد و این دقیقا چیزی است که حاتمی را در اوج زیبایی شناسی و شهرت قرار میدهد. اکبر عبدی در باب حاتمی این چنین می گوید که : “حاتمی نه تنها به بازیگران، بلکه به همه عواملی که درگیر ساخت و تولید فیلم او بودند بها می‌داد .

علی حاتمی می‌گفت بازیگر مثل گوهر و جواهری است که نویسنده و کارگردان او را کشف می‌کنند و مسوولان صحنه و لباس و گریم هر کدام کاری روی آن انجام می‌دهند تا زیباتر باشد، درست مثل برخوردی که با یک الماس صورت می‌گیرد،

چون بازیگر قرار است به زیباترین وجه ممکن به مخاطب تقدیم شود. حاتمی احترام فوق‌العاده‌ای برای بازیگر قائل بود. به قول عبدالله اسکندری که من هم همه جوره در زندگی مدیون او هستم، مرحوم حاتمی به گریم کلاس داد و کلاً گریم سینما مدیون این استاد است .

او تنها کارگردانی است که به گریمور بها می‌داد، آن هم در روزگاری که دیگران هیچ زمانی برای آن صرف نمی‌کردند یا ارزش مالی چندانی به این هنر نمی‌دادند.

چنین رفتار خوبی با طراح صحنه و لباس و تدارکات و … نیز توسط او صورت می‌گرفت در شرایطی که شاید در بسیاری از پروژه‌ها همه این امور را به شکل سطحی تنها یک نفر انجام می‌داد.

علی حاتمی فوق‌العاده زندگی را دوست داشت. به او می‌گفتند شاعر سینما چون دیالوگ‌های مخصوص به خودش را داشت. چیدن صحنه و آکسسوار مورد استفاده اش نیز مخصوص به خودش بود و حتی در انتخاب لباس بازیگران هم طبق سلیقه خاص خودش عمل می‌کرد.

در فیلم «دلشدگان» لباس نوازندگان در حقیقت پرچم ایران است و یک علامت قلب هم به معنای عشق در میان آن قرار دارد. این‌ها چیزهایی است که شاید هر کسی متوجه نشده باشد .

مروری بر سبک نوشتار و شخصیت‌پردازی در داستان‌های حاتمی

سبک نوشتار علی حاتمی مخاطب را به یاد یکی از حکایت‌های قدیمی ایران می‌اندازد که به داستانی از زندگی حضرت لقمان اشاره دارد. لقمان در پاسخ به سؤال مخاطب که از او می‌پرسد ادب از که آموخته، می‌گوید از بی‌ادبان. هیچ شخصیت میانه‌رویی در ماجرای لقمان به چشم نمی‌خورد.

به بیان دیگر، در این نقل‌قول همه چیز یا صفر است یا صد، حد واسطی در این میان وجود ندارد که شخص بخواهد برای الگوبرداری روی آن حساب باز کند.

شخصیت‌های حاضر در فیلمنامه‌های علی حاتمی نیز عمدتاً بر اساس همین اصل شکل‌گرفته‌اند. کم‌تر پیش می‌آید که در نوشته‌های حاتمی چشمتان به شخصیت‌های خاکستری بخورد.

شخصیت‌های اصلی در  داستان‌های حاتمی یا خوب مطلق هستند و یا به‌قدر کافی بهانه برای بد نامیده‌شدن دارند.

شخصیت‌پردازی در فیلم‌های علی حاتمی

چالش ویژه‌ای که حاتمی در شخصیت‌پردازی پیش روی خود می‌گذارد

بسیاری از سینماگران و نویسندگان تلاش‌ می‌کنند برای برانگیختن هرچه بیشتر احساس همزاد پنداری در مخاطب، دست به خلق شخصیت‌های خاکستری بزنند. شخصیت‌هایی که اگرچه ممکن است خوب یا بد مطلق نباشند؛ اما عصاره‌ای از هر دوی این ویژگی‌ها را در خود جای داده­اند.

طبیعتاً مخاطب در مواجهه با چنین شخصیت‌هایی می‌تواند به‌راحتی ارتباطی درونی با آن‌ها پیدا کند و خصوصاً اگر شخصیت مذکور از نظر موقعیت اخلاقی در شرایطی مشابه مخاطب قرار بگیرد، آن‌گاه درک او برای مخاطب بسیار راحت خواهد شد.

حال آن که همان‌طور که گفتیم، شخصیت‌های علی حاتمی از مرز خاکستری بودن می‌گذرند و تصمیم می‌گیرند که یا سیاه باشند و یا سفید؛ اما در چنین شرایطی احساس همزاد پنداری مخاطب با شخصیت‌ها از کجا نشئت می‌‌گیرد؟

بیایید به یک حکایت پارسی دیگر اشاره کنیم که می‌گوید بنی‌آدم اعضای یک پیکرند. آدم‌های حاضر در داستان‌های حاتمی در واقع اعضای یک پیکرند.

سیاه و  سفید علی حاتمی در کنار یکدیگر است که معنا پیدا می‌کنند. توانایی حاتمی در رشد دادن به شخصیت‌های مکمل از یک سو و شناخت دقیق او نسبت به فرهنگ ایرانی از سوی دیگر، ایجاد همزاد پنداری را در مخاطب تقویت می‌کند.

شخصیت‌های حاضر در داستان‌های حاتمی درست در همان فضاهایی بزرگ‌ شده‌‌اند که ما بزرگ شده‌ایم، تحت همان باورهایی که ما موقع رشدکردن با آن‌ها دست‌وپنجه نرم کردیم و در دل همان آداب و رسومی که ما بر اساسشان بار آمده‌ایم.

شخصیت‌های حاتمی به همان چیزی معتقدند که مخاطب به آن اعتقاد دارد. در واقع مخاطب در مواجهه با آثار حاتمی، نه فقط با شخصیت‌ها بلکه با کل ماجرای داستان ارتباط برقرار می‌کند.

شخصیت‌های تاریخی علی حاتمی

موفقیت حاتمی در به‌تصویرکشیدن داستان‌های تاریخی

شناخت علی حاتمی نسبت به باورها و شرایط فرهنگی مردم ایران در دوره‌های مختلف، حضور او در بطن فیلم نامه‌های تاریخی را به برگ‌هایی درخشان از کارنامه‌اش تبدیل کرده است. وجود آثاری همچون سریال‌‌های هزاردستان و سلطان صاحب قران در کارنامه آثار تاریخی علی حاتمی مهر تأییدی بر این ادعا به شمار می‌رود.

حرف آخر

حاتمی بی‌شک یکی از بزرگان عرصه هنر معاصر کشورمان است. مهارت مثال‌زدنی او در نوشتن و البته به تصور کشیدن آن چه که نوشته است، پشتوانه حضور او در چنین جایگاه فاخری است.

سوای از این المان تأثیرگذار، جایگاه حاتمی تا حدود زیادی مرهون اندیشه‌های منحصربه‌فرد او است. او به‌خوبی می‌دانست که چطور مهارت‌های خود را متناسب با آن چه بدان می‌اندیشید، بهینه‌سازی کند و دست به خلق شاهکارهای هنری بزند.