زندگینامه علی‌اکبر دهخدا تاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است .

زندگینامه علی‌اکبر دهخدا در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند .

مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند .

در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته  است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسگان .

قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این هم صحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم .

در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” علی اکبر دهخدا ” ، نویسنده ی پارسی و خالق اثر جاودانه “امثال و حکم” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند .

زندگینامه علی‌اکبر دهخدا

علی‌اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در شهر تهران به دنیا آمد . اگرچه او اصالتا قزوینی بود، اما پدرش خان باباخان که از ملاکان متوسط قزوین بود، قبل از به دنیا آمدن وی از قزوین مهاجرت کرده و در تهران اقامت کردند. هنگامی که او فقط نه سال سن داشت پدرش در بروجرد از دنیا رفت. در آن زمان غلامحسین بروجردی که از دوستان خانوادگی آنان بود کار تدریس مقدماتی دهخدا را بر عهده گرفت و دهخدا تحصیلات قدیمی را از او آموخت.در زمان افتتاح مدرسه علوم سیاسی که به وزارت امور خارجه در سال ۱۲۷۸ شمسی، دهخدا در آمتحان ورودی مدرسه شرکت کرد و در آن جا به تحصیل مشغول شد و پس از چهار سال بعد از نخستین فارغ‌التحصیلان مدرسه سیاسی شد.او در این دوره با مبانی علوم جدید و زبان فرانسوی آشنا شد.تدریس ادبیات فارسی آن مدرسه در آن دوران برعهده ی محمدحسین فروغی بود و برخی اوقات تدریس ادبیات کلاس را به دهخدا واگذار می کرد. چون منزل پدری دهخدا در نزدیکی منزل حاج شیخ هادی نجم‌آبادی بود، دهخدا از این موقعیت پیش آمده نهایت استفاده را می‌کرد و از محضر او بهره مند می شد .

پس از اتمام دوره مدرسه علوم سیاسی، علی‌اکبر دهخدا که اکنون با نام میرزا علی‌اکبر خان قزوینی نامیده می‌شد، به کار در وزارت امور خارجه مشغول شده و و در سال ۱۲۸۱ زمانی که معاون‌الدوله غفاری در قالب سفیر ایران در کشورهای بالکان انتخاب شده بود، دهخدا به‌عنوان منشی سفیر با او در این سفر همراه شد .

آن‌ها بیش از دو سال در اروپا در شهر وین اقامت داشتند. دهخدا از این سفر برای آشنایی بیشتر با زبان فرانسوی و دانش‌های جدید استفاده فراوان کرد. او در سال ۱۲۸۴ به ایران بازگشت.بازگشت دهخدا به ایران مصادف با آغاز مشروطیت بود. نخست او به مدت شش ماه در اداره شوسهٔ خراسان که در مقاطعه حسین‌آقا امین‌الضرب بود، در سمت معاون و مترجم مسیو دوبروک مهندس بلژیکی مشغول به کار بود.دهخدا از شاگردان ممتاز شیخ هادی نجم‌آبادی به حساب می‌آید که در جنبش مشروطه نقشی بسیار مهم ایفا کرد. دهخدا در بیان خاطرات خود، «تربیت عقل» خویش را به مدیون شیخ هادی «طائب ثراه» می داند و او را به همراه دو استاد دیگر خود، «وجودی استثنایی» خوانده‌است .

در همین زمان(شمسی ۱۲۸۵ – ۱۳۲۵ قمری)، میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم‌خان تبریزی برای آغاز به کار و انتشار روزنامه صوراسرافیل که شخص او از اصلی ترین بنیان‌گذاران آن بود از وی دعوت به همکاری کردند. دهخدا از نخست نویسنده اصلی در صوراسرافیل بود.او با نوشتن مقاله‌های بند در روزنامه صوراسرافیل، در جرگه ی مشروطه خواهان قرار گرفت. به همین علت بود که او مورد غضب محمدعلی شاه قرار گرفت و اگر کمک سفارت انگلستان در امان گرفتن برای او نبود، سرنوشتی همانند دیگر همکارانش پیدا می کرد .

اولین شماره این روزنامه هفتگی پنج‌شنبه هفدهم ربیع‌الآخر ۱۳۲۵ قمری برابر هشتم خرداد ۱۲۸۶ و ۳۰ مه ۱۹۰۷ در هشت صفحه و در شهر تهران به انتشار رسید. صوراسرافیل طی چهارده ماه بعدی با تعطیلی‌ها و توقیف‌هایی که برای این روزنامه اتفاق افتاد ددر مجموع در سی و دو شماره به انتشار رسید که تاریخ آخرین شماره بیستم جمادی‌الاولی ۱۳۲۶ بود. دهخدا در ابتدای هر شماره روزنامه مقاله‌ای در موضوع مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان مقاله‌ای با عنوان چرند و پرند و با استفاده از نام مستعار می‌نوشت. سبک نوشتار این مقالات در ادبیات فارسی بی نظیر بوده و مکتب جدیدی را در روزنامه‌نگاری ایران و نثر فارسی در عصر حاضر به وجود آورد. شناخته ترین نام مستعار میرزا علی‌اکبر خان قزوینی در چرند و پرندش دخو بود. دخو مخفف کلمه دهخدا است، خطابی برای مردم ساده‌دل در قزوین، زادگاه پدر و اجداد نویسنده. البته دهخدا در اصل معنای ‘کدخدا و خداوند و بزرگ ده’ می دهد .

بعضی از نوشته‌های علی‌اکبر دهخدا سبب اعتراض‌های شدید سنّت‌گرایان متعصب و طرفداران دیکتاتوری شد و کار تا جایی بالا گرفت که حتی حکم به تکفیر او دادند. در مجلس نیز چند مرتبه در مورددنوشته‌های او به بحث و گفتگو شد. در جلسه بیستم شعبان ۱۳۲۵ اسدالله میرزا به شکایت انجمن اتحادیه طلاب اشاره کرد. آقا سید محمد جعفر نماینده‌ای دیگر بیان کرد که در شماره‌های ۱۲ و ۱۴ صور اسرافیل نوشته‌ای که به تکفیر انجامیده باشد، مشاهده نمی‌شود ولی در رابطه با مطالب سیاسی باید وزارت علوم و معارف اظهار نظر کند .

پس از یکی دو گفتار دیگر روزنامه به صورت موقت به توقیف درآمد. در این بین دهخدا نیز به مجلس احضار شد و توانست با منطق و استدلال و حاضرجوابی مخالفان را توجیه کند. ولی آنان دهخدا را از در پشتی مجلس خارج کردند به این دلیل که بعضی از  متعصبان مسلح با سلاح گرم، آمادهٔ حمله به او بودند.بعد از کودتای محمدعلی شاه در ۱۲۸۷، دهخدا به همراه تعدادی از آزادی‌خواهان در سفارت انگلیس به تحصن نشستند .

محمدعلی شاه که از این موضوع به خشم در آمده بود با تبعید او به کشورهای همسایه و اروپا موافقت کرد. به روایت ناظم‌الاسلام کرمانی بنا شد که شش نفر از کسانی که در «سفارتخانه انگلیس بودند نفی و تبعید شوند که هر یک را از قرار ماهی صد و پنجاه تومان بدهند و غلام سفارت آن‌ها را ببرد به سرحد برساند و رسید گرفته مراجعت کند، تا یک سال در خارجه باشند .

پس از یک سال مختارند به هر جا بخواهند بروند یا مراجعت کنند به ایران». راوی دیگر در باکو، چند تن از ایشان را نام می‌برد (سید حسن تقی‌زاده، میرزا محمد نجات، وحیدالملک، دهخدا، حسین پرویز) که «آزادی‌خواهان و تجار کمک کرده اعانه دادند»، و آن‌ها «به‌علت ناسازگاری محیط از راه تفلیس به پاریس رفتند».پس از ورود دهخدا و دیگر آزادی‌خواهان تبعیدی به پاریس، عده ای از آنان به دعوت ادوارد براون به شهر لندن رهسپار شدند . میرزا آقا فرشی، سید حسن تقی‌زاده، معاضدالسلطنه و محمدعلی تربیت از آن جمله این افراد  بودند .

اما معاضدالسلطنه اندکی پس از آن به پاریس بازگشت و با دهخدا در نشر مجدد صوراسرافیل همکاری کرد. دهخدا دعوت براون را برای سفر به لندن و نشر صوراسرافیل در آن شهر قبول نکرد. براون استدلال می‌کرد که در انگلستان امکانات بسیاری آماده است و روزنامه‌هایی مانند منچستر گاردین و دیلی نیوز هواخواه مشروطه‌اند و چیزهایی می‌نویسند، اما دهخدا به خاطر مصالحی ترجیح داد که چنین کاری را نکند. دهخدا در پاریس با علامه محمد قزوینی معاشر می کرد.چون امکان نشر روزنامه در پاریس وجود نداشت، گروه صوراسرافیل، یعنی دهخدا، میرزا قاسم‌خان تبریزی، میرزا محمد نجات و حسین پرویز، در آذر ۱۲۸۷ به شهرک ایوردُن (Yverdon) در کشور سوییس مهاجرت کردند، اما محل چاپ روزنامه با اتخاذ تدابیری همانند در پاریس بود. دوره دوم صوراسرافیل در ایوردن در دی و اسفند ۱۲۸۷ تنها سه شماره به کمک میرزا ابوالحسن خان پیر نیا (معاضد الدوله) به انتشار رسید. مطالب و مقالات روزنامه به قلم دهخدا و  با لحنی بسیار تندتر و صریح‌تر از گذشته بود. در شماره سوم دهخدا مسمط معروف خویش «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» که آن را در یادبود میرزا جهانگیرخان شیرازی سروده بود به چاپ رساند .

علی‌اکبر دهخدا در دوران  تبعید برخلاف دیگر همگنانش در وضعیت مالی بسیار دشواری زندگی می کرد. دوران تبعید دهخدا در اروپا بی‌نهایت پرتنش و افسرده‌کننده بود و گفته شده که حتی به خودکشی یا گرفتن تابعیت بیگانه فکر کرده بوده‌است . در فروردین ۱۲۸۸ گروه ایوردن به استانبول سفر کرده و به انجمن سعادت ایرانیان پیوستند. این انجمن را عده ای از ایرانیان مشروطه‌خواه از جمله دیحیی دولت‌آبادی، محمدعلی تربیت و حسین دانش اصفهانی با استفاده از محیط آزادتری که با تحولات جدید در عثمانی به وجود آمده بود تشکیل داده بودند.شاخص ترین فعالیت سیاسی دهخدا در استانبول نشر چهارده یا پانزده شماره از روزنامه سروش در فاصله تیر تا آبان‌ماه ۱۲۸۸ بود. مؤسس و مدیر این روزنامه که به زبان فارسی‌ منتشر می شد، سیدمحمد توفیق و سردبیر آن علی‌اکبر دهخدا و نویسندگان آن معاضدالسلطنه، میرزا یحیی دولت‌آبادی و میرزا حسین دانش اصفهانی بودند .

علی‌اکبر دهخدا سردبیری برخی نشریات مربوط به حزب کمونیست ایران (دهه ۱۹۲۰) را نیز به عهده دار بود.در دوران انحلال سلطنت و برپایی جمهوری،  از دهخدا به عنوان نخستین کاندیدای مقام ریاست جمهوری در ایران یاد می شد. مردی که توانایی آن را داشت که اولین رئیس‌جمهور ایران باشد. شخصیتی ملی، سیاسی، ادیب، رنج کشیده استبداد و از آن مهم‌تر، از کوره ارتجاع ستیزی و دفاع از ترقی و تحول ایران بیرون آمده. سلطنت پهلوی که به استقرار در آمد، ترس از این کاندیداتوری تبدیل به کینه شد. دهخدا را نمی‌شد سر پیری و به جرم طرح او به عنوان نخستین رئیس‌جمهور ایران کشت، اما می‌شد در انزواء نگه داشت، و چنین نیز شد. او در انزوا همان کرد که فردوسی در گذشته کرده بود .

فرهنگ دهخدا را پایه ریزی کرد. دهخدا به همین علت تا آخر عمر مورد غضب دربار سلطنتی ماند. به همین سبب در دوره رضا شاه از کارهای سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و ادبی و فرهنگی در حوزه ی ادبیات مشغول شد. اندکی بعد ریاست دفتر (کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او واگذار شد. چند روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ و خلع رضاشاه، معزول شد و پس از آن بیشتر به مطالعه و تحقیق و نگارش مشغول شد.دهخدا در سال‌های نهضت ملی شدن نفت به رهبری دکتر محمد مصدق، حامی جدی او بود. آشنایی این دو تن به سالهای بعد انقلاب مشروطه بازمی‌گشت .

در ماه‌های پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شایعه تشکیل شورای سلطنت و ریاست شورای دهخدا (در صورت پیروزی نهضت و اعلام جمهوری) بر سر زبان‌ها افتاد.به همین خاطر نیز مأموران کودتا پس از کودتای ۲۸ مرداد به خانه‌اش یورش برده و وی را به شدت مضروب نمودند.دستی نیز در کار بود که سرمقاله ابتدای صوراسرافیل ایوردُن (دوره دوم) را که شامل حمله‌های بی‌پروایی به موجودیت پادشاهی در ایران بود برای رهبران سیاسی ارسال می‌کرد.در این وضعیت بود که در روزهای ابتدایی پس از کودتا، خانه دهخدا توسط مأموران تفتیش شد و او را شدیداً مورد ضرب و شتم قرار دادند. دهخدا مورد احضار و بازجویی قرار گرفت. به دلایلی پیش گفته شده و نیز شرکت در نامه سرگشاده علیه کنسرسیوم نفت در سال بعد، نام دهخدا را از خیابان محل زندگی‌اش برداشتندعلی‌اکبر دهخدا در روز دوشنبه هفتم اسفند ماه ۱۳۳۴ درحال که ۷۷ سال سن داشت،در خانه مسکونی خود در خیابان ایرانشهر تهران درگذشت. جسد او به شهر ری منتقل گشته و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.بعد از درگذشت دهخدا، خانه‌اش تبدیل به دبستانی با نام خودش شد. اما در سال‌های پس از انقلاب نام او را از روی دبستان برداشتند.

آثار علی‌اکبر دهخدا

• لغت‌نامه
• امثال و حکم
• چرند و پرند (مجموعه مقالات)
• فرهنگ فرانسه به زبان فارسی
• ابوریحان بیرونی
• تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو
• پندها و کلمات قصار
• دیوان شعر
• تصحیح دیوان منوچهری
• تصحیح دیوان حافظ
• تصحیح دیوان سید حسن غزنوی
• تصحیح دیوان مسعود سعد
• تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی
• تصحیح دیوان فرخی سیستانی
• تصحیح دیوان ابن یمین
• تصحیح لغت فرس اسدی
• تصحیح صحاح الفرس
• تصحیح یوسف و زلیخا
• ترجمهٔ روح القوانین مونتسکیو (منتشرنشده)
• ترجمهٔ عظمت و انحطاط رومیان