محمد اقبال لاهوری تاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است.

محمد اقبال لاهوری در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند.

مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند.

در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته  است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسندگان.

قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این همصحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم.

در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” اقبال لاهوری ” ، نویسنده ی پاکستانی و خالق کتاب” تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام ” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند.

زندگینامه محمد اقبال لاهوری

محمد اقبال لاهوری در سال ۱۲۵۶ شمسی در یک خانواده متدین در شهر سیالکوت پاکستان چشم به جهان گشود.

پدرش به شغل بازرگانی اشتغال می ورزید و نیاکانش همه جزئی از برهمنان کشمیر بودند که همه ی آنها در قرن هفدهم به دین اسلام گرایش پیدا کردند و از مسلمانان گردیدند.

اقبال دوران کودکی و نوجوانی را در محل زندگی اش یعنی سیالکوت سپری کرد و در همانجا نیز زندگی خود را با تحصیل علوم ابتدایی دوران خودش آغاز کرد.

زبان های فارسی و عربی را در مدرسه به همان شیوه های سنتی موجود یاد گرفت و مقدمات علوم اسلامی و معارف قرآنی را از همان دوره ی مدرسه با جهد بسیاری که در این زمینه داشت آموخت.

سپس وی به مدرسه ای ورود کرد که در آن مسیحی ها ریاست می کردند، وی در آنجا به یادگیری اصول علوم دوران خود پرداخت.

پدرش شیخ نور محمد بود که شغل اصلی اش بازرگانی بود، اوقات خود را در کنار بسیاری از افراد اهل ادب و همراهی اهل سلوک می گذراند و با شعر و ادب عرفانی آشنایی داشت.

خصوصاً به شیخ اکبر، محی الدین ابن عربی ارادت بسیاری داشت و آثار او را بسیار می خواند و به آثار او بسیار استناد می کرد و در خانه کتاب های ” فصوص الحکم ” و ” فتوحات مکیه ” را بررسی می کرد.

آشنایی اقبال با مقدمات عرفان نظری و الفاظ و اصطلاحات خاص آن، از همان دوران شروع شد و وی به این علت که خانواده ای بسیار درویش مسلک داشت ، به این فضای فکری گرایش پیدا کرد و به سمت دراویش رفت و او نیز به مانند پدرش به سلسله قادریه پیوست.

اقبال لاهوری از آغاز جوانی طبع شاعری داشت و در مجالس شعرخوانی حضور پیدا می کرد و این طبع شاعری آنقدر بالا گرفت که پس از مدتی شعرهای او در جراید ثبت گشت و منتشر می گردید.

استاد وی ” سید میر حسن ” در تشویق او در این راه نقشی اساسی داشت و چیزهای بسیاری آموخت.

حتی مبانی ارتباط با  ” داغ دهلوی ” استاد بلند مرتبه شعر اردو، نامه را برای او فراهم کرد که اقبال با او نامه نگاری می کرد و از درس های او بسیار می آموخت.

اقبال لاهوری پس از طی دوران تحصیلات متوسطه، در سال ۱۸۹۵ میلادی به لاهور عزیمت کرد و در دانشگده دولتی آن شهر تحصیلات خودش را ادامه داد.

در مدت زمانی که وی در دانشگاه دولتی این شهر به درس خواندن مشغول بود، علاوه بر زبانهای فارسی، عربی، با ادبیات انگلیسی و ادبیات نوین اروپا آشنا شد و در حوزه های ادبیات و زبان شناسی نیز از خبرگان دوره ی خود گردید.

وی در همان زمان قصد به یادگیری فلسفه کرد چرا که فلسفه در آن زمان یکی از علوم رایج بود. از این رو در دوره ی تحصیل اقدام به یادگیری فلسفه ی غرب نمود و فلسفه ی غرب را منش خاص خود برای ادامه ی مسیر دانست.

وی در دوره فوق لیسانس، علاوه بر تحصیل فلسفه که موضوع اصلی کار او بود، تنها در این حوزه در جا نزد و به علوم دیگر نیز گرایش پیدا کرد.

او به سراغ اقتصاد رفت و علوم اقتصادی را نیز بسیار عالی فرا گرفت. او در زمانی که فلسفه می آموخت ،  استادش در فلسفه، دانشمند شرق شناس مشهور، سرتوماس آرنولد بود.

در طول این دوران به اقبال لاهوری بسیار علاقه پیدا کرد و از آنجا که اقبال نیز آدم بسیار قدرشناسی بود ،این محبت ها دو سویه شد و اقبال از بسیاری از راهنمایی ها و دستوارت این استاد گرانقدر در جهت رشد زندگانی خویش بهره گرفت.

اقبال لاهوری پس از پایان این دوره از تحصیلات دانشگاهی، در بخش زبان های شرقی همان محل تحصیل دانشگاه دولتی ، به سمت استادی نائل آمد و در آنجا تدریس کردن را شروع کرد و به تدریس دروسی در زبان عربی، ادبیات انگلیسی، اقتصاد، تاریخ و فلسفه مشغول گشت.

در همین ایامی که او در آنجا به استادی مشغول بود به توصیه و راهنمایی و تشویق استادش آرنولد، کتابی در علم اقتصاد سیاسی از زبان انگلیسی به اردو تلخیص و ترجمه، و کتاب دیگری در علم اقتصاد مورد نگارش قرار داد.

در نخستین سالهای قرن بیستم در شبه قاره هند، جریانهای فکری، حرکت های سیاسی و آزادی خواهی و استقلال طلبی، رونق گرفته و طبعاً طبقه جوان روشنفکر را جذب کرده بود.

اقبال نیز به مثابه جامعه ی خویش در این دسته از افکار غوطه می خورد و بیرون از دانشگاه و فضای تدریسش خود را وارد انجمن ها و مجمع های روشنفکری کرد.

وی هنوز به سی سالگی نرسیده بود که سروده هایش در نواحی اردو زبان شبه قاره، اشعارش مورد توجه قرار گرفت و همه جا سخن از شاعری نو شد که با اشعارش تحولی در سبک و بیان شاعرانه ی زمان خویش داشته است.

اقبال با این رویکرد به شهرتی فراوان رسید و چندی نگذشت که او تبدیل به یکی از بزرگترین و مشهورترین شاعران زمان خود گشت.

شعرهای اقبال در این دوره از زندگی اش ابتدا به عشق گرایش داشت. یعنی او نیز به مثابه شاعران سنتی اردو ، ابتدا شعرهایش را به زبان عشق و عاشقی بیان می کرد .

سپس اما به این دلیل که بسیاری از شاعران زمان گرایش های سیاسی را در اشعار خود داشتند و همچنین خود اقبال نیز بسیار تحت تاثیر سیاست قرار گرفته بود ، شعرهایش را به سمت و سوی سیاسی تغییر وضعیت داد و تبدیل به یکی از شاعران سیاسی دوران خودش شد.

اقبال لاهوری اما به سبب روحیاتی که داشت ، به هیچ وجه در شاعری ثابت نماند و رویکرد های نقد و بررسی بسیاری را در پیش گرفت.

او در برهه ای زندگی خودش تصمیم به سفر به غرب گرفت و این سفر باعث شد که به کل روحیات وی متحول گشته و نگاه او به همه ی مبانی که در زندگی شخصی خویش داشت ، تغییر کند.

در واقع او در این مدت سفر به غرب ، با رویکردی مواحه شد که در آن احساس کرد باید برای بسیاری از باورهای غلط دوران خودش بجنگد و نگذارد که مردمانش با این باورهای غلط روبرو بشوند.

این باورهای غلط باعث می شد که او بسیار آزار ببیند و این دقیقا دلیل تمام تغییر وضعبت های او در دوران زندگی اش بود.

او پس از مدتی یادگیری و پس از مدتی مصاحبت با بزرگان علوم مختلف به این نتیجه رسید که باید دستی بر آتش داشته باشد و از این رو نقد دینی و نقد اعتقادی بسیاری از باورهای دینی را شروع کرد.

پس از مدتی آوازه آثار و شهرت او به جهانیان رسید ، چرا که او آنچنان ریزبینانه و باریک بینانه به نقد پرداخته بود که هیچ جای سوالی را برای منتقدینش باقی نگذاشته بود.

وی در دوران اقامت در غرب و مشاهده جنگها و ستیزه های میان اقوام متوجه گردیده بود که بیشتر این گونه فجایع و خونریزیها ، بیش از هر چیزی زاییده احساسات ملت هاست و به هیچ وجه نمی توان آن را برای منافع ملی و سرمایه های ملی دانست.

از این رویکرد وی هزاران مقاله و بیش از صدها کتاب تا به امروز چاپ شده است که به گواهی حرف های او صدق می کند.

از این رو بود که در سال های بعد از بازگشت، اشعاری را که بن مایه احساسات وطن پرستانه داشت و مربوط به روزگار جوانی او بود را از مجموعه آثار منظوم خود بیرون کشید و به هیچ وجه دیگر آنها را چاپ نکرد.

به جای زبان اردو( هندوستانی) که زبان اکثریت مردم مسلمان هند بود، زبان فارسی و الفاظ و تعبیرات شعر عرفانی فارسی را برای را برای بیان نظرات خویش در حوزه های مختلف استفاده کرد.

وی در تمام عمر خود بر این تلاش بود که جلوه ی آزادی و پرورش تفکر را در میان تمامی مردم جهان و خصوصا مردمان کشورش همه گیر کند .

وی در ۲۱ آوریل ۱۹۳۸ از دنیا رفت و در مجاورت مسجد بزرگ شهر لاهور دفن شد.

آثار محمد اقبال لاهوری

• نالهٔ یتیم

• علم‌الاقتصاد
• تاریخ هند
• اسرار خودی
• رموز بیخودی
• پیام مشرق
• بانگ درا
• زبور عجم
• جاویدنامه
• پس چه باید کرد ای اقوام شرق
• احیای فکر دینی در اسلام
• توسعهٔ حکمت در ایران
• مثنوی مسافر
• بال جبرئیل
• ضرب کلیم
• ارمغان حجاز
• یادداشت‌های پراکنده

مروری بر آثار و اندیشه ها

اقبال لاهوری یکی از بزرگ ترین نویسندگان و روشنفکران قرن اخیر است که آثار بسیاری از او در حوزه های علوم دینی و همچنین ادبیات پارسی به جای مانده است.

او یکی از روشنفکران مشهور و همچنین یکی از پژوهشگران حوزه ی فلسفه و همچنین عرفان اسلامی بود.

آنچه که موجبات شهرت اقبال را بعنوان یک نویسنده و روشنفکر فراهم نمود ، پژوهش های وی در باب صوفیه و همچنین معارف اسلامی بوده است.

زندگی اقبال به لحاظ فکری فراز و نشیب های بسیاری را به خود دیده است ، اما می توان به جرئت این امر را ذکر کرد که اقبال در تمام عمرش ، تنها یک دغدغه داشت و آن روشنگری در باب اندیشه های مردمان جهان بوده است.

حتی در این باب نیز شما می توانید نسخه های متعددی از اندیشه های او را ببینید که در طول سالیان متعدد دچار تحولاتی گشته اند.

این امر نشان از پویایی ذهن او برای یافتن حقیقت و همچنین شجاعت او در پذیرش تفکر افکار خویش دارد.

آثار اقبال لاهوری به زبان های بسیاری در جهان ترجمه شده اند و همچنین در میان پارسی زبانان نیز آثار او از اقبال بسیاری برخوردار بوده است.

وی همچنین یکی از شاعران بنام دنیای ادبیات است و از او آثار بسیاری در این حوزه بر جای مانده است .

در ادامه قطعه ای از اشعار محمد اقبال لاهوری منتشر شده در کتاب “پس چه باید کرد؟ ” را با هم مرور می کنیم :

سپاه تازه برانگیزم از ولایت عشق

که در حرم خطری از بغاوت خرد است

زمانه هیچ نداند حقیقت او را

جنون قباست که موزون بقامت خرد است

به آن مقام رسیدم چو در برش کردم

طواف بام و در من سعادت خرد است

گمان مبر که خرد را حساب و میزان نیست

نگاه بندهٔ مؤمن قیامت خرد است