امیر خسرو دهلوی و هر آنچه که از او باید بدانید

تاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است. در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند.مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند.در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته  است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسندگان.قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این همصحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم.در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” امیرخسرو دهلوی ” ، شاعر هندی پارسی گوی و خالق کتاب” دیوان امیرخسرو” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند.

زندگی نامه

ابوالحسن امیرخسرو دهلوی شاعر و عارف نامدار پارسی گوی هندی در سال ۶۳۲ خورشیدی (۶۵۱ قمری) در پتیالی هند چشم به جهان گشود.او ترک‌نژاد و هندی‌زاد بود و کلمات ترکی و هندی در شعر او به وفور یافت می شود. پدرش امیر سیف‌الدین محمود افسری ترک و از اهالی لاچین در فرارود که از قراختاییان بود، هنگام یورش مغولان به هندوستان گریخت و در آن‌جا با زنی اهل دهلی ازدواج کرد و راهش به دربار شمس‌الدین التتمش، پادشاه دهلی باز شد. امیرخسرو همچون پدر که مقام امیرالامرایی داشت در دربار، به بزرگی و سروری رسیده بود و در درگاه جلال‌الدین فیروز شاه جایگاهی داشت و لقب امیری به او اعطا شد.وی دوران کودکی و نوجوانی را با فراگرفتن زبان و ادب فارسی در دهلی به پایان رساند و پس از مدتی در محضر یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین مشایخ و عارفان دوران، یعنی شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد دهلوی معروف به نظام الدین اولیا، شاگردی کرد. امیرخسرو پیر و مراد خود را بسیار محترم میشمرد و با وجود این که مدام در خدمت پادشاهان و فرمانروایان بود، هیچ‌گاه از میزان ارادت و توجه او نسبت به شیخ کاسته نشد. امیر نیز مانند استاد خود پیرو سلسلهٔ عرفان چشتیه بود. شیخ نیز خسرو را بسیار گرامی می‌داشت. با حسن دهلوی شاعر نامدار پارسی‌زبان هند از طریق ایشان آشنا شد و رابطه دوستی آن دو شاعر بسیار عمیق بود.مدتی پس از درگذشتِ نظام‌الدین اولیاء، امیر خسرو نیز در سال ۷۰۴ (۷۲۵ قمری) درگذشت و ایشان هم نزدیک آرامگاه شیخ به خاک سپرده شد. آرامگاه او در یکی از محله‌های پرتراکم دهلی که “نظام‌الدین اولیاء” نام نهاده شده و در نزدیکی ایستگاه قطار شهری بمبئی به نام ایستگاه قطار نظام‌الدین و در نزدیکی آرامگاه همایون قرار دارد میزبان جمع کثیری از مردم و زیارتگاه مسلمانان و اهل تصوف است. امیرخسرو به دلیل آشنایی با زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و هندی اطلاعات بسیار خوبی داشت و اشعار فراوانی در زمینه‌های گوناگون سروده‌است.موسیقی هندی و ایرانی را به‌خوبی می‌شناخت. شعر او لطافتی خاص دارد و چون ترک‌نژاد و هندی‌زاد بود کلمات ترکی و هندی نیز در شعر او یافت میشود و می‌توان «سبک وی را طلیعهٔ سبک هندی به‌شمار آورد».وی در غزل‌سرایی پیرو سعدی بود و مضامین عشقی و مسایل عرفانی را به زبان ساده و پرسوز در بحرهای کوتاه و لطیف بیان کرده و از الفاظ و معانی شاعران متصوف ایرانی سود می جست.امیرخسرو را با سنایی و خاقانی نیز الفتی بود و در قصیده ها که از  غزل‌هایش پیشی گرفته از سخنگویان بزرگ مانند کمال‌الدین اسماعیل و خاقانی و انوری پیروی کرده‌است.به‌عنوان نمونه به اقتفای «مرآه النظر» خاقانی قصیدهٔ «مرآه الصفا» را ساخته‌است که از همان روزها در میان اهل ادب شهرتی یافته و بعضی از دیگر شاعران هم از آن پیروی کرده‌اند.شاعران فراوانی از سبک و شیوه و به‌خصوص ابداعات و نوآوری‌های امیرخسرو بهره برده اند. در میان شعرای ایران نیز نفوذ داشته و بسیاری از آن‌ها به خصوص در حکایات و مثنویات با مضامین عاشقانه از سبک او پیروی کرده‌اند.با نگاهی به تعدادی از غزلیات حافظ، آشکار می شود که وی با اشعار و غزل های خسرو آشنایی کامل داشته و تحت تأثیر او بوده‌است.نقل است که نورالدین عبدالرحمان جامی بیش از دیگر شاعران ایرانی، با امیرخسرو دهلوی و آثار او انس و الفت داشته و «همیشه آرزوی جامی آن بوده‌است که به پای او برسد».جامی معتقد است: «امیرخسرو دهلوی در شعر متفنّن است و قصیده و غزل و مثنوی را ورزیده و همه را به کمال رسانیده، تتبع خاقانی می‌کند؛ هر چند به قصیدهٔ او نرسیده، اما غزل را از وی درگذرانیده. غزل‌های او به واسطهٔ معانی آشنا که ارباب عشق و محبت برحسب ذوق و وجدان خود آن را درمی‌یابند، مقبول همه‌کس افتاده‌است. خمسهٔ نظامی را کسی به از وی جواب نداده‌است؛ و ورای آن مثنوی‌های دیگر دارد.»هرچند ممکن است سخن جامی با توجه به برخی معیارهای امروزی نقد ادبی،سخن کلی تلقی شود و بعضی از اجزای آن به‌خصوص آنچه دربارهٔ غزل امیرخسرو و خاقانی است، قابل تأمّل باشد.یان ریپکا دربارهٔ خمسه امیرخسرو معتقد است:اهمیت آثار امیرخسرو در ادبیات فارسی از این جهت چشمگیر است که در خمسهٔ او داستان‌های رمانتیک برجسته و اشعار حماسی ممتازی دیده می‌شود که موضوع‌های آن‌ها را از نظامی اقتباس کرده‌است. شاعر کم و بیش، رویدادها را به شکل‌های گوناگون تصویر کرده و چنان با سخنوری و بلاغت موضوع‌ها را پرورانده که گویی در مهارت و استادی دست کمی از نظامی نداشته‌است؛ اما او به ژرفای فلسفه زندگی و مسایل حاد اجتماعی توجهی نکرده در عین حال تردیدی نیست که این تنزل سطح با سلیقهٔ مردم زمان خسرو هماهنگ بوده‌است.امیر خسرو سرانجام در سال 725 هجری قمری در هندوستان در گذشت.

آثار

• تحفةالصّغر
• وسط‌الحیوة
• غرّةالکمال
• بقیة نقیّه
• نهایةالکمال
• ثمانیهٔ خسرویه
• قران‌السعدین
• نه سپهر
• مفتاح‌الفتوح
• مثنوی دولرانی و خضرخان
• سه شاهزاده سرندیپی
• قصیدهٔ شکوائیه
• ماتم غم
• آینه‌داری دل

مروری بر آثار و اندیشه ها

امیر خسرو دهلوی یکی از شاعران بلند مرتبه و با ارزش سرزمین پارس است. او هر چند که هندی بود و زادگاهش و زبان اصلی اش نیز هندی بود ، اما تیز برق آسای زبان پارسی ، هوش از سر وی برد و نهایت امر او به واسطه ی آشنایی با زبان پارسی یکی از شاعران برجسته ی ایران زمین گشت. اگر بخواهیم ادبیات ایران زمین را به گلستانی تشبیه کنیم که هر کدام از شاعران ، حکم گلی در این گلستان را داشته باشند ، امیر خسرو دهلوی را باید یکی از آن گل های سرسبد ادبیات عاشقانه ی ایران زمین نام دهیم. امیر خسرو دهلوی انسانی بسیار هنرمند بود.او علاوه بر فن شعر ، به هنر ، به موسیقی و بسیاری از علوم دوران خود آشنایی کامل داشت و مجموعه ی همه ی این هنر ها در بستری به نام غزل سرایی در او متجلی شد. سیری بر اشعار امیر خسرو دهلوی این شمای کلی را به ما میدهد که او بیش از هر چیز دغدغه ی عشق داشت. اما عشقی که او به زبان پارسی بیان می کند ، ترکیبی از عشق عرفانی ایران و هند است. همانطور که می دانید هند نیز یکی از کشورهایی است که عرفان غنی ای دارد و بسیاری از عارفان بزرگ چه در زمان حال نظیر اشو و چه در گذشته نظیر ریاض احمد شاهی از این دیار سر به وادی عرفان نهاده اند. ترکیب عرفان هند و ایران و متجلی شدن دیدگاه عاشقی در اشعار امیر خسرو  ، شخصیتی را از امیر خسرو دهلوی می سازد که بسیار بسیار مورد قبول جامعه ی ادبی آن دوره بوده می شود و این اقبال تا به حدی بوده است که بسیاری از شاعران زمانه ی او از ابیات و سبک شعر او الهام می گرفته اند. در باب تاثیر گزاری او در ادبیات پارسی ذکر همین نکته بس که حضرت حافظ بسیار به او ارادت داشته است و اشعار او را بسیار می خوانده است.اگر بخواهیم فرم اشعار امیر خسرو دهلوی را بررسی کنیم باید این چنین بگوییم که زبان او به حدی روان و دلنشین است که اگر شما آگاهی به اشعار این بزرگوار ادب پارسی نداشته باشید و کسی اشعار او را به پیش شما بگذارد ، مطمئنا گمان بر این خواهید برد که شعر از زبان فردی معاصر و در جامعه ی کنونی ما سروده شده است. استفاده از زبان شعری آسان ، استفاده از قالب هایی که بسیار موزون بوده اند و به لحا موسیقایی به دل می نشینند از ویژگی های بارز اشعار امیر خسرو دهلوی است. یکی از تجربه های زیبایی که می توانید از شنیدن اشعار امیر خسرو دهلوی داشته باشید ، گوش دادن به ترانه ی ” ابر می بارد ” با صدای همایون شجریان و شعر امیر خسرو دهلوی است که در ادامه این غزل را با هم مرور می کنیم :

ابر می بارد و من می شوم از یار جدا

چون کنم دل به چنین روز ز دلدار جدا

ابر و باران و من و یار ستاده به وداع

من جدا گریه کنان، ابر جدا، یار جدا

سبزه نوخیز و هوا خرم و بستان سرسبز

بلبل روی سیه مانده ز گلزار جدا

ای مرا در ته هر موی به زلفت بندی

چه کنی بند ز بندم همه یکبار جدا

دیده از بهر تو خونبار شد، ای مردم چشم

مردمی کن، مشو از دیده خونبار جدا

نعمت دیده نخواهم که بماند پس از این

مانده چون دیده ازان نعمت دیدار جدا

دیده صد رخنه شد از بهر تو، خاکی ز رهت

زود برگیر و بکن رخنه دیوار جدا

می دهم جان مرو از من، وگرت باور نیست

پیش ازان خواهی، بستان و نگهدار جدا

حسن تو دیر نپاید چو ز خسرو رفتی

گل بسی دیر نماند چو شد از خار جدا