حکیم نزاری │ صد نویسنده برتر جهان

تاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است .

در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند .

مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند .

در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته  است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسندگان .

قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این همصحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم .

در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” حکیم نزاری ” ، نویسنده ی پارسی و خالق اثر” مثنوی روز و شب” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند .

زندگی نامه حکیم نزاری

حکیم نزاری قهستانی در سالی پرآشوب و فتنه، هم‌زمان با یورش نهایی مغولان که برای تکمیل فتح ایران  و برانداختن کامل خاندان اسماعیلیه، در مرکز نا آرامی‌ها، در روستای فوداج از روستاهای دامنهٔ کوه‌های باقران استان بیرجند، در خانواده‌ای مذهبی (اسماعیلی) در سال ۶۴۵ هجری قمری پا به دنیا نهاد .

حکیم فرزانه سعدالدین بن شمس‌الدین نزاری بیرجندی قهستانی مشهور به حکیم نزاری از شاعران بنام نیمه دوم قرن هفتم و ابتدای سده هشتم بود .

حکیم نزاری را اولین کاتب دوره پس از الموت می دانند که بعد از ده سال متولد شد و زبان شعر و تعابیر و اصطلاحات صوفیان را برای مخفی نمودن عقاید و افکار اسلامی برگزید. وی پس از اتمام تحصیلات ابتدایی خود در شهر بیرجند و قاین، به مطالعه ادبیات، فلسفه و علوم مرسوم دوره خویش در قهستان پهمت گمارد .

حکیم نزاری از همان عنفوان جوانی به کار دولتی مشغول گشت و سپس در سال ۶۷۸ هجری قمری به مناطق مختلفی سفر نمود و تجربیات و دیده های خود را در کتابی به نام سفرنامه گردآوری نمود. بعد از گذشت دو سال به قهستان برگشت و به خدمت به امرای کرتیان مشغول شد .

ولی معاندان و بدخواهان وی، پادشاهان کرت را علیه وی شوراندند تا آنجا که از کار برکنار شده و همه اموالش مصادره گشت. نزاری سالهای پایانی عمر خود را به انزوا و گوشه گیری گذراند و به کشاورزی و کار در مزرعه مشغول بود.اشعار نزاری، لبریز از اصطلاحات دینی، علمی و فلسفی، عرفانی و صوفیانه است که آن‌ها را در جایگاه‌های مناسب و در معانی صحیح خود استفاده نموده است .

عده کثیری از شعرا و نویسندگان از جمله جامی، شاعر و عارف نبزرگ قرن نهم بعضی از اشعار حافظ را متأثر از اشعار  و سروده های حکیم فرزانه نزاری می انگارند و به عبارت دیگر بر این عقیده اند که حافظ بزرگ از سیاق نزاری پیروی کرده ‌است .

از خاندان اسماعیلیان آن زمانه تنها آثار نزاری به جا مانده است .

هرچند که هیچ‌کدام از تذکره‌ها به تاریخ ولادت نزاری حتی اشاره ای نکرده‌اند از اشاره او به ۶۵ سالگی خود در مثنوی دستورنامه که در سال ۷۱۰ هجری قمری سروده شده، باید میلاد او را سال ۶۴۵ هجری قمری به شمار آورد .

خردسالی سعد الدین در زمان آشفتگی و حملات مرگبار هلاکوخان به بهانه از میان بردن اسماعیلیان گذشت. به قلم جان ریپکا، ایران‌شناس دانشگاه پراگ، خانواده نزاری مرفه و ثروتمند بوده که بعداً تهی دست و فقیر گشته اند. نزاری در اشعار خود به خردسالی اش اینگونه اشاره می‌کند :

خرم و خوش باغچه‌ای داشتم               نیست چنان باغچه پنداشتم

بر چمنش سرو و گل و ارغوان           تکیه گهم بر لب آب روان

مرتفع از توت و رَز و میوه دار          از به و شفتالو و سیب و انار

حکیم نزاری تحت تربیت خانواده اش پرورش یافت و تحصیلات مقدماتی خود را پیش پدرش شمس الدین بن میر محمد که به کشاورزی مشغول بود، آموخت. شمس الدین  که خود دارای سواد بود، فرزندش را در شهر بیرجند و قائن و سپس برای فراگیری تحصیلات عالی به مدارس اسلامی فرستاد و نزاری دانش و علم خود را در ادبیات و فلسفه عربی و فارسی توسعه داد .

ولی از طرف دیگر شیوه تعلیم در مدارس بر خلاف عقاید و افکار شیعه اسماعیلی بود و با توجه به برخی از اشعار وی می‌توان دریافت که نزاری جوان تمایل زیادی به تعلیم از خود بروز نداده است :

روزگاری به باد دادم  با گروهی ز فرط نادانی

که در ایشان نیافتم هرگز  ذره‌ای مردمی و انسانی

دشمن آل مصطفی جمله  وانگهی دعوت مسلمانی

می‌کنم پشت دست و می‌گریم  وای ویلی زهی پشیمانی

حکیم نزاری با سروده های فردوسی ،عمر خیام و نظامی گنجوی و همچنین صوفیان شاعری همچون سنایی ،فرید الدین عطار کاملا آشنا بوده است. حکیم نزاری سفرش را از قهستان به ماوراء قفقاز از سال ۶۷۸ هجری قمری تا ۶۷۹هجری قمری به اتمام می‌رساند؛ و در منظومه‌ای که آن را سفرنامه گزارش نهاد سفرش از قهستان به منطقه ماوراء قفقاز است که بیشتر از یکسال و نیم طول کشیده است .

شاعر در اول ماه شوّال سال ۶۷۸ هجری قمری به یاری خواجه تاج‌الّدین عمید (مأمور حکومتی زمان مغول) به نیت عزیمت به اردوی مقّر ایلخان و سپاهیان در ییلاق آلاتاق از شهر تون (فردوس کنونی) حرکت کردو به شهر اصفهان می‌رسند و در نیمه ذوالقعده راهی نطنز می‌شوند و سپس به تبریز می‌رسند .

در پنجم ماه صفر همان سال، شهر تبریز را همراه با وزیر اعظم با تدبیر آن زمان «آباقاآن» مغول یعنی شمس‌الدین جوینی صاحب دیوان ترک نموده و با عبور از کنار دریاچه «تله» یا «تلا» (ارومیه) راهی خوی می شوند. آنان سپس از خوی به سمت آلاتاق (محل تجّمع اردوی آباقاآن پسر هلاکوخان مغول) می‌روند و در ادامه سفر به کشور ارمنستان می‌رسند .

سپس از ارمنستان هم به سمت گرجستان می‌روند. در طی سفر از «کیتوکرخ»  عبور نموده و به «گوکچه تنگیز» رفته و از آن محل هم به سوی «اراّن» سفر خویش را از نو شروع می کنند. در هشتم ماه جمادی‌الثانی به «برمک» و سپس «باکو» و «دربند» می‌رسند. ولی در مسیر بازگشت در آغاز به «سرا» سپس به «اردبیل» و «بیله سوار» (پیل سوار)، بعد از آن به زنگان (زنجان کنونی) و سپس از «شیرویازی» و «ابهر» می‌گذرند و سرانجام در ماه ربیع‌الثانی سال ۶۷۹ هجری قمری به قهستان می‌رسند.وی در سال ۷۲۱ یا به روایتی دیگر۷۲۰  قمری دار فانی را وداع گفت .

آثار حکیم نزاری

• سفرنامه
• ادب نامه
• مثنوی روز و شب
• ازهر و مزهر
• دستور نامه
• نامه‌های منظوم و رباعیات حکیم نزاری قهستانی

مروری بر آثار و اندیشه ها حکیم نزاری

حکیم نزاری قهستانی ، صوفی و ادیب ایران زمین است که خدمات بسیاری را به عرصه ی ادبیات ایران زمین کرده است. اگر بخواهیم به فضای شعر نزاری قهستانی وارد شویم ، ذکر یک نکته برای ما بسیار اساسی می باشد و آن روش و مسلک اعتقادی اوست. ابتدا به امر باید به این نکته اشاره کرد که صوفی گری در ادبیات پارسی ریشه در قرن سوم و چهارم دارد ، اما از دوره ی نظامی و از قرن ششم است که صوفی گری به اوج خود می رسد و راه و روش دیگری به خود می گیرد .

در واقع می توان این چنین گفت که ریشه ی باورور ادبیات فارسی از زمانی شروع به گل افشانی می کند که صوفی گری و اصطلاحات صوفیه در آن راه می یابد. شاید نتوان قیاسی بین این نوع ادبیات و ادبیات حماسی داشت اما می توان به جرئت این اعا را مطرح کرد که ادبیات صوفیانه ، سراسر روحی بود بر تن حماسه های عاشقانه و باورهای فرازمینی شاعران ایران زمین. در این باب سخن بسیار است اما به همین نکته می توان اعتنا کرد که بسیاری از ادیبان معاصر و منتقدان شعر پارسی به این نکته بارها و بارها اذعان داشته اند که ادبیات ایران مدیون ، زحمت بزرگانی است چون نزاری قهستانی ، حافظ و سعدی که در زمینه ی ادبیات صوفیانه و حکیمانه زحمات فراوانی کشیده اند .

اما در دیگر بعدی که می توانیم به اشعار نزاری قهستانی اشاره کنیم ، ذکر این نکته است که وی علاوه بر آن که بسیار ادبیاتی پر شور داشت ، بسیار هم منطقی به ذکر بسیاری از نکات ادبی و اخلاقی می پرداخت. این یکی از ویژگی های برتر هر شاعری است که گسترش اخلاق را نیز اولویت کاری خودشان بدانند. در این باب نیز سخن بسیار است اما برگی از این دفتر را اگر بخواهیم ورق بزنیم باید این چنین بگوییم که انسان ها در طول زمان ، گرایش فکری شان از منبرها به سمت شاعرها سوق پیدا کرده است .

این نه تنها در ایران بلکه در ادبیات جهان هم نظایر فراوانی دارد اما در ادبیات ایران به دلیل فسادی که اکثر دولتمردان در دوره های مختلف داشته اند این گرایش بیشتر دیده می شود . چرا ؟ به این دلیل که شاعران در طول دوران ، به این نتیجه رسیده اند که ادبیات چیزی جز صدای مردم نیست و هنگامی که شعر آنان دست به دست می چرخید و گاها هم ولوله ای در شهر می انداخت ، این دورنما برای مردم فراهم شد که شاعران انسان های مطمئن تری هستند .

از این رو شاعران محل توجه قرار گرفتند. اما همین شاعران ، از این بحث کمال استفاده را کردند و علاوه بر مسائل انتقادی ، مسائل اخلاقی را هم ضمیمه ی کارشان کردند تا نتایج بدست آمده را به سمت و سوی رشد اخلاقی جامعه ی شان نیز سوق دهند. خلاصه ی امر اینکه نزاری یکی از همان شاعرانی بوده است که بر گردن ایران زمین هم به لحاظ شور عاشقی و هم به لحاظ ادب و بن مایه های اخلاقی حق زیادی داشته است .

در تذکره ها نوشته اند که افرادی چون حافظ از نزاری قهستانی بسیار الهام گرفته اند و شیوه ی او را مورد پسند خود قرار داده اند. از این رو می توان این چنین گفت که ما می توانیم ریشه های ادبیات فارسی را در شعر این بزرگواران ببینیم و آن را دستمایه ی بسیاری از نقدهای ادبی خود کنیم. همچنین توصیه ای که به دوستان داریم این است که اگر شعر و شاعری را دوست دارید و اگر از ته دل دوست دارید که یک استاد در زمینه ی شاعری داشته باشید ، نزاری قهستانی را مرور کنید و از او بسیار بیاموزید .

به کار بردن قافیه های لطیف ، استفاده از کلمات و چینش ریتمیک آن ها می تواند درس های بزرگی را نصیب شما کند که در هیچ مکتبی آن ها را نخواهید آموخت. نزاری قهستانی به جد یکی از سرمایه های بزرگ ایران زمین در عرصه ی شاعری است. پس تا می توانید به او بپردازید و او را مطالعه کنید .

در ادامه نیز یکی از شاهکارهای نزاری قهستانی که در قالب یک غزل سروده شده است را با هم مطالعه می کنیم و امید داریم که شما دوستداران ادب پارسی نیز از این غزل لذت ببرید. این غزل نمونه ی یکی از زیباترین غزل هایی است که نزاری قهستانی سروده است و همچنین یکی از بهترین غزل هایی است که در ادبیات پارسی موجود است .

چنان به روی خود آشفته کرده ای ما را

که گل بنانِ چمن بلبلانِ شیدا را

قیامتی دگرآخر به فتنه برمفزای

مکن به سرمه سیه چشمِ شوخِ شهلا را

مبند زیور و زر بر چو سیم گردن و گوش

چه احتیاج به آرایه روی زیبا را

مگر به غارت و قتل آمدی از آن سوی آب

ازین طرف چو برانداختی بخارا را

بترس اگرچه بلندی زدود سینه ی خلق

که دود هرچه برآمد گرفت بالا را

دلم به روی تو تا دیده برگشاد ببست

به چار میخ وفای تو هفت اعضا را

پدر طبیب بیاورد تا مگر به علاج

برون کند ز دماغ بخار سودا را

به طعنه گفتم اگر من منم نباید برد

به هرزه این همه زحمت طبیب دانا را

به جان دوست اگر زنده گردد افلاطون

که اقتداست بدو جمله ی اطبا را

مگر به فضل خدا ورنه هیچ ممکن نیست

که چاره یی بود این درد بی مدوا را

رها کنید مرا در بلای عشق که کس

به دم شکال نکرده است نا شکیبا را

نزاریا به قضا ده رضا چو ممکن نیست

که از کمند بلا مخلصی بود مارا

عنان به عشوه مده عشق باز و عشرت کن

به روی یار موافق خلاف اعدا را

سوالات متداول در خصوص زندگینامه حکیم نزاری

۱- حکیم نزاری کیست ؟

حکیم نزاری قهستانی در سالی پرآشوب و فتنه، هم‌زمان با یورش نهایی مغولان برای فتح ایران  و برانداختن کامل خاندان اسماعیلیه، در روستای فوداج از روستا های دامنهٔ کوه‌های باقران استان بیرجند، در خانواده‌ای مذهبی (اسماعیلی) در سال ۶۴۵ هجری قمری پا به دنیا نهاد .

۲- مهمترین آثار حکیم نزاری را بیان کنید ؟

از مهمترین اثار حکیم نزاری می توان به سفرنامه – ادب نامه – مثنوی روز و شب اشاره نمود .

شاید این مطالب رو هم در حوزه نویسندگی دوست داشته باشید

آموزش نویسندگی
صد رمان برتر جهان
تبلیغ نویسی
نامه عاشقانه
دریافت شابک
انشانویسی
خاطره نویسی
قصه کودکانه
چاپ کتاب