خلیل الله خلیلی │ صد نویسنده برتر جهان
تاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است . در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند .
مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند .
در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسندگان .
قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این همصحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم .
در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” خلیل الله خلیلی ” ، نویسنده ی افغان و خالق کتاب ” از بلخ تا قونیه” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند .
زندگی نامه خلیل الله خلیلی
استاد خلیل الله خلیلی در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی در باغ جهان‌آرای کابل چشم به جهان گشود . پدرش محمدحسین‌خان مستوفی‌الممالک از بزرگان منطقهٔ کوهستان در شمال کابل و وزیر مالیهٔ عهد امیر حبیب‌الله خان بود که سرانجام به حکم امان‌الله خان به دار آویخته شد.وی درکودکی شاهد مرگ والدینش بود و تحصیل را در نیمهٔ راه رها کرد .
خلیل الله خلیلی سال‌ها در کابل، کوهستان و بلخ زندگی کرد و در پست‌های مهمی در سازمان‌های دولتی داخل و خارج افغانستان خدمت کرد.در اوایل دههٔ بیست هجری شمسی به سمت معاون دانشگاه کابل رسید.در سال ۱۳۳۰ ریاست مستقل مطبوعات را به‌عهده گرفت و در سال ۱۳۳۲ به‌عنوان مشاور عالی سلطنتی در دربار محمد ظاهر شاه خدمت کرد و نیز مدتی نمایندهٔ مجلس بود و در سال‌های نخستین دههٔ ۵۰ به‌عنوان سفیر کبیر مدتی در عربستان سعودی و سپس در عراق مشغول به کار بود .
خلیل الله خلیلی علاوه بر مناصب اجرایی، موقعیتی در عالم ادب کسب کرد و به نامدارترین شاعر افغانستان بدل گشت. خلیلی پس از وقوع کودتای هفت ثور سفارت را ترک کرد و مدتی در اروپا و آمریکا زندگی کرد. اما به دلیل عشق وطن پس از مدت کوتاهی بازگشت .
او پس از آن به پاکستان رفت و در کنار هزاران هموطن آواره‌اش مسکن گزید و در این دوره آثار بسیاری از خود به یارگار گذاشت . خلیلی در مجموع ۶۲ اثر منظوم و منثور در عرصه‌های مختلف هنر، ادب، سیاست، فلسفه و عرفان دارد که بیشترشان در داخل و خارج از افغانستان به چاپ رسیده‌است .
البته در باب آثار او نیز منتقدین بسیاری سخن گفته اند و صحبت کرده اند که حتی یکی از نظرهای بسیار اعجاب انگیز درباره ی زندگی او بدین صورت است که تأثیر قصیده سرایان خراسانی بر شعر خلیلی آشکار است؛ شاعرانی همچون فرخی، منوچهری، مسعود سعد. البته از میان شاعران متأخر و از نظر محتوایی به اقبال لاهوری نظر دارد و در واقع او را شاگرد دبستان اقبال می‌توان دانست. خودش در جوانی محضر اقبال را درک کرده و احترام بسیاری برای او قائل بوده است .
اما تأثیر استاد خلیلی بر شاعران بعد از خودش به آن روشنی و برجستگی که قابل پی‌گیری بسیار باشد، نیست، آن هم به این دلیل که در واپسین سال‌های زندگی استاد خلیلی سبک و لحن شعر ما به ناگهان عوض شد و شاعران جوان ما بیش از اینکه از سبک نسبتاً کهن استاد خلیلی و اقران او پیروی کنند، به تجربه‌های نوینی که در شعر فارسی روی داده بود، گرایش پیدا کردند. ویژگی مهم شعر استاد خلیلی تنوع محتوایی آن است .
یعنی در مجموعه آثار او برای بیش‌تر مسائلی که برای انسان امروز مطرح است، شعر می‌توان یافت. او یک عاشقانه‌سرای صرف نبود، یا تنها یک شاعر مقاومت یا شاعر اجتماعی. . همه‌ی این مسائل در شعرش هست و به همین سبب غالباً برای موضوعی خاص که به دیوان خلیلی مراجعه می‌کنیم، با دست پر برمی‌گردیم سبک شعر استاد خلیلی بیش‌تر به خراسانی و گاه عراقی تمایل دارد و او در عمل از پیروان بیدل به حساب نمی‌آید، آن‌چنان که مثلاً قاری از پیروان بیدل است .
ولی در عین حال در عرصه‌ی پژوهش، او کتابی دارد با عنوان «فیض قدس» که درباره‌ی زندگی و آثار بیدل است و در آن‌جا تقریباً همه اقوال تذکره‌نویسان کهن درباره‌ی بیدل گرد آمده است. از این نظر این یک کتاب بسیار ارزشمند است. گذشته از این خلیلی در تدوین و انتشار دیوان کامل بیدل در کابل سهمی بسزا داشته است. البته در ایران و در سال‌های اخیر بعضی‌ها به غلط تصحیح این دیوان را حاصل کار خود خلیلی دانسته‌اند و این درست نیست .
تصحیح برعهده‌ی مرحوم خال‌محمد خسته و بعضی دیگر از ادبای افغانستان بوده است، ولی خلیلی از آن‌جا که موقعیت حکومتی و نفوذ بسیاری در نهادهای فرهنگی مملکت داشته، در چاپ و انتشار این کتاب بسیار مؤثر بوده و مقدمه‌ی کتاب را هم او نوشته است. این را بزرگ‌ترین خدمت خلیلی به بیدل می‌توان دانست و اگر این دیوان منتشر نشده بود، چه بسا که بیدل در افغانستان هم این شهرت و آوازه‌ی کنونی را نداشت و در ایران هم دیرتر از این معرفی می‌شد، چون تقریباً همه کسانی که در ایران با بیدل آشنا شدند، از طریق همین دیوان آشنا شدند . البته به این نکته اشاره کنیم که بسیاری از این دیدگاه های انتقادی و یا در وصف شعر خلیلی نقل به مضمون و یا روایت مستقیم شده اند که به جهت حفظ صیانت حرف پژوهشگر مربوطه این چنین نقل شده اند .
آثار هرات، سلطنت غزنویان، فیض قدس،احوال و آثار حکیم سنایی، از بلخ تا قونیه، یمگان، نی‌نامهو عیاری از خراسان، آثار پژوهشی او هستند . عبدالغفور روان فرهادی پژوهشگر و نویسندهٔ افغان و نمایندهٔ پیشین افغانستان در سازمان ملل متحد، در صدمین سالگرد تولد خلیل‌الله خلیلی، قدرت بیان او را کم‌نظیر توصیف کرد . خلیلی در میان فارسی زبانان ایران نیز جایگاه ویژه ای داشت. چنانچه مقامات دانشگاهی و حلقه‌های ادبی ایران دوبار در سال‌های ۱۳۳۵ و ۱۳۴۰ از وی دعوت نمودند و خلیلی مورد استقبال فراوان حلقه های فرهنگی ایران قرار گرفت. در عرصه‌ی سیاست هم خلیلی شخصی بود مؤثر و فعال .
خلیل الله خلیلی مدتی وزیر بود، مدتی سفیر و مدتی یکی از اعضای اصلی حزب وحدت ملی. ولی به هر حال در دایره‌ی نظام حاکم حرکت می‌کرد و او را در عصر محمدظاهر شاه نمی‌توان یک شخصیت مبارز علیه نظام شاهی به شمار آورد. ولی در سال‌های اخیر زندگی و در زمان حکومت کمونیست‌ها جنبه‌ی انقلابی و مبارزاتی شعر و شخصیت او تبارز می‌کند، در آن هنگام که او علیه اشغالگران روسی و حکومت وابسته‌ی آنها شعر می‌سراید .
چنان‌که تقریظ‌هایی را که عبدالرحمن پژواک، رضازاده شفق، بدیع‌الزمان فروزانفر، لطفعلی صورت‌گر و شمس‌الدین مجروح بر دیوان اشعار او نگاشته‌اند. خلیل‌الله خلیلی در بهار ۱۳۶۶ هجری شمسی در شهر اسلام‌آبادکشور پاکستان چشم از جهان فرو بست. پیکر وی ۲۵ پس از درگذشتش، از پاکستان به کابل انتقال یافت و در مراسم رسمی در محوطه دانشگاه کابل و در کنار آرامگاه سید جمال‌الدین افغان به خاک سپرده شد.در مراسم خاکسپاری مجدد وی اعضای خانواده او، شماری از اعضای کابینه، استادان دانشگاه کابل و دوستداران این شاعر حضور داشتند.
آثار خلیل الله خلیلی
- آثار هرات
- سلطنت غزنویان
- فیض قدس
- احوال و آثار حکیم سنایی
- از بلخ تا قونیه
- یمگان
- نی‌نامه
- عیاری از خراسان
در ادامه بخشی از غزل های خلیلی این شاعر گران قدر ادبیات ایران و افغانستان را با یکدیگر مرور می کنیم :
ای غره به اینکه دهر فرمانبر توست
وین ماه و ستاره و فلک چاکر توست
ترسم که ترا چاکر خویش پندارند
آن مورچگان که رزقشان پیکر توست
با خلق نکو بزی که زیور این است
در آینه ی جمال، جوهر این است
آن قطره ی اشکی که بریزد بر خاک
بردار که گنج لعل و گوهر این است
کشتند بشر را که سیاست این است
کردند جهان تبه که حکمت این است
در کسوت خیرخواهی نوع بشر
زادند چه فتنه ها، مهارت این است
از مرگ نترسم که مددکار من است
در روز پسین مونس و غمخوار من است
اجداد مرا برده به سر منزل خاک
این مرکب خوشخرام رهوار من است
سوالات متداول
۱- خلیل الله خلیلی کیست ؟
استاد خلیل الله خلیلی در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی در باغ جهان‌آرای کابل چشم به جهان گشود . پدرش محمد حسین‌خان مستوفی‌الممالک از بزرگان منطقهٔ کوهستان در شمال کابل و وزیر مالیهٔ عهد امیر حبیب‌الله خان بود که سرانجام به حکم امان‌الله خان به دار آویخته شد.وی درکودکی شاهد مرگ والدینش بود و تحصیل را در نیمهٔ راه رها کرد .
۲- سبک اشعار خلیل الله خلیلی چه بود ؟
سبک اشعار استاد خلیلی بیش‌تر به خراسانی و گاه عراقی تمایل دارد و او در عمل از پیروان بیدل به حساب نمی‌آید، آن‌چنان که مثلاً قاری از پیروان بیدل است .
۳- آثار پژوهشی خلیل الله خلیلی چه نام دارد ؟
از آثار پژوهشی استاد خلیلی می توان به هرات، سلطنت غزنویان، فیض قدس،احوال و آثار حکیم سنایی، از بلخ تا قونیه، یمگان، نی‌نامهو عیاری از خراسان، اشاره نمود .
۴- پنج اثر از آثار استاد خلیلی را بیان کنید ؟
آثار هرات – سلطنت غزنویان – فیض قدس – احوال و آثار حکیم سنایی – از بلخ تا قونیه
شاید این مطالب رو هم در حوزه نویسندگی دوست داشته باشید
آموزش نویسندگی
صد رمان برتر جهان
تبلیغ نویسی
نامه عاشقانه
دریافت شابک
انشانویسی
خاطره نویسی
قصه کودکانه
چاپ کتاب
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.