سوفوکل و هر آنچه که باید از زندگی و آثارش بدانید

سوفوکل │ صد نویسنده برتر جهان

تاریخ نویسندگی ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است. در پس هر فراز و فرود این دشت ، نام هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه ی نویسندگی در سر تا سر جهان را رقم زنده اند.مطالعه ی تاریخ زندگانی آنان و سیری در احوالات و آثار آنها ، نمایی هر چند کوتاه و گذرا ، اما عمیق و قابل تامل به ما هدیه می کند.در دل هر یک از کلمات آنان ، گنجینه ای از رازها و معانی نهفته  است و در پیاپی سطور پربار آنان ، رازهایی برای نویسندگان.قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم و از این همصحبتی ها خوشه ای چند پی توشه ی نویسندگی خود برداریم.در این برهه از زمان، دفتر زندگانی ” سوفوکل ” ، نویسنده ی یونانی و خالق نمایشنامه”  ادیپ شهریار” را ورق میزنیم به امید آنکه برگی چند به یادگار نصیب دوستداران خود کند.

زندگی نامه

سوفوکل پسر سوفیلوس فردی ثروتمند از اهالی آتیکا بود. او چند سال قبل از نبرد ماراتون در ۴۹۰ ق. م چشم به جهان گشود.سال دقیق آن مشخص نیست، اگرچه محتمل‌ترین آن ۹۶–۴۹۷ است. اولین موفقیت هنری سوفوکل در ۴۶۸ ق. م بود، هنگامیکه در رقابت‌های نمایشی دیونیسیا در رقابت با آیسخولوس که استاد نمایشنامه آتن بود، جایزه اول را از آن خود کرد. با توجه به پلوتارک این پیروزی تحت شرایط غیرمعمولی انجام شد. به جای پیروی از سنت همیشگی انتخاب داوران از طریق قرعه کشی، رئیس انجمن از سیمون و سایر ژنرال‌های حاضر خواست که پیروز مسابقه را انتخاب کنند. پلوتارکهمچنین اظهار می‌دارد که بدنبال این شکست آیسخولوس آن جا را ترک گفت و به سیسیل رفت. اگر چه که پلوتارک بیان می‌دارد که این اولین اثر سوفوکل است، اما اکنون این عقیده وجود دارد که اولین دستاورد او احتمالاً در ۴۷۰ق. م بوده‌است. تریپتولموس احتمالاً یکی از نمایشنامه‌هایی بود که سوفوکل در این جشنواره ارائه داده است.سوفوکل در سن ۱۶ سالگی، برای رهبری سرودِ پیروزی (آواز دستِ جمعی برای خدا) که برای جشن گرفتن پیروزی یونانی‌ها علیه پارس‌ها در نبرد سالامیس برپا شده بود، انتخاب شد. او به عنوانِ یکی از ۱۰ ژنرال (مدیران اجرائی عالی رتبه که نیروهای ارتش را فرمان می‌دادند) و به عنوانِ همکار کهتر پریکلس برگزیده شد. سوفوکل در یک خانواده متموّل به دنیا آمد (پدرش تولید کنند زره بود) و دارای تحصیلات عالیه بود. در اوایل دوران کاری سوفوکل، سیاستمدار سیمون احتمالاً یکی از حامیانش بوده‌است. البته پریکلس که رقیب سیمون بود هیچ مشکلی با سوفوکل در هنگام تبعید سیمون در ۴۶۱ ق. م نداشت. در ۴۲–۴۴۳ ق. م، سوفوکل به عنوانِ یکی از هلنوتامیها یا خزانه‌دارهای آتن خدمت کرد. او در اداره امور شهر در طول برتری سیاسی پریکلس کمک می‌کرد. با توجه به ویتا سوفوکل، او به عنوانِ یک ژنرال در کمپین آتنی علیه ساموسکه در ۴۴۱ ق. م طغیان کرده بود، خدمت کرد. او قرار بود که در نتیجه نوشتن نمایشنامه آنتیگونه، برای این منصب برگزیده شود. در سال ۴۲۰ زمانی که خدا به آتنی‌ها معرفی شده بود، سوفوکل محرابی برای تصویر اسقلبیوس در خانه‌اش برپا کرده و به آن خوشامد گفت. به همین دلیل مردم آتن پس از مرگش به او لقب دکسیون (دریافت‌کننده) را دادند. همچنین در ساله ۴۱۳ ق. م او به عنوانِ یکی از مأمورینی که عهده‌دار ویرانیِ فاجعه انگیزه نیروی اعزامی آتنی‌ها در سیسیل در طول جنگ پلوپونز بود، برگزیده شد. سوفوکل در سن ۹۰ یا ۹۱ سالگی در زمستان ۰۵–۴۰۶ ق. م درگذشت. او در طول حیاط خود موفقیت یونانیان در جنگ‌های ایرانیان و جنگِ خونین پلوپونسیان را مشاهده کرد. مرگ سوفوکل همانند بسیاری از مردانِ مشهورِ روزگار باستانی الهام بخشِ چندین داستان شد که البته صحت آن‌ها شک‌برانگیز است. مشهورترینِ اینها داستانی است که بیان می‌کند که او به علت خستگی فراوان در اثر تلاش برای از برخواندن یک جمله طولانی از نمایشنامه آنتیگونه بدون اینکه نفس بکشد درگذشته‌است. در یک داستان دیگر گفته شده که او هنگام خوردن انگور در جشنواره آنتستریا در آتن خفه شده‌است. داستان سوم می‌گوید که او به علت خوشحالی زیاد بعد از آخرین پیروزی خود در دیونیزا درگذشته‌است. چندین ماه بعد یک شاعر طنز نویس در نمایشنامه‌ای به نام الهگان این شعر را در مدح سوفوکل نوشت: ” خداوند سوفوکل را بیامرزد، که زندگی طولانی داشت، مردی خوشبخت و با استعداد بود، و نویسنده تعداد بسیاری تراژدی خوب؛ و او زندگیش را به خوبی و بدون هیچ سیاه بختی به پایان رساند. ” اگرچه که با توجه به چند گزارش در اواخر زندگی سوفوکل، پسرهایش سعی کردند که ثابت کنند که او فاقد صلاحیت است، او این اتهام را در دادگاه با خواندن نمایشنامه ادیپ در کلنوس که هنوز منتشر نشده بود رد کرد. یکی از پسرهایش به نام آیوفون و نوه اش که همچنین سوفوکل نامیده می‌شد، نمایشنامه نویس شدند. سوفوکل یا سوفوکلس، یکی از سه تراژدی نویس یونان باستان است که نمایشنامه‌هایش هچنان در دسترس اند.اولین نمایشنامه‌های او دیرتر از آیسخولوس و زودتر از اوریپید به قلم تحریر در آمده اند. با توجه به سودا (دائرةالمعارف قرن ۱۰) سوفوکل ۱۲۳ نمایشنامه در طول دوران زندگی خود خلق کرده که فقط ۷ عدد بطور کامل باقی مانده‌است. سوفوکل تقریباً ۵۰ سال پر افتخارترین نمایشنامه نویس در رقابت‌های نمایشی دولت-شهر آتن بوده که در جشنواره‌های مذهبی لنایا و دیونیزا برگزار میگشت. او در ۳۰ رقابت حضور یافت و حدود ۲۴ بار برنده شد، و هیچ‌گاه مقامی پایین‌تر از مقام دوم کسب نکرد. آیسخولوس ۱۴ بر برنده شد و گاهی از سوفوکل شکست می‌خورد، در حالیکه اوریپید فقط ۴ بار برنده شد.مشهورترین تراژدی‌های سوفوکل در مورد شخصیت‌های ادیپ و آنتیگونه می‌باشند: این نمایشنامه‌ها بطور کلی به نام نمایشنامه‌های تبای شناخته شده‌اند. البته در واقع هر نمایشنامه بخشی از یک تریلوژی مجزاست که سایر اجزای آن هم‌اکنون در دسترس نیستند. سوفوکل نمایشنامه نویسی را با ایجاد نقش سوم و در نتیجه کاهش نقش همسرایان تحت تأثیر قرار داد. او همچنین شخصیت‌های داستان خود را نسبت به نمایشنامه‌های قبلی مثل نمایشنامه‌های آیسخولوس، در سطحی وسیع تر گسترش داد. سوفوکل در سن ۹۰ یا ۹۱ سالگی در زمستان ۰۵–۴۰۶ ق. م درگذشت.

آثار

• آژاکس
• آنتیگونه
• زنان تراخیس
• ادیپ شهریار
• فیلوکتتیس
• ادیپ در کلنوس

مروری بر آثار و اندیشه ها

سوفوکل را باید از طلایه داران نمایشنامه نویسی کهن دانست.سوفوکل نمایشنامه نویسی اخلاق محور با چاشنی روشنفکری بوده است که در عین پرداختن به اسطوره های یونانی به مقولات اجتماعی نیز توجه ویژه ای داشته است. اگر بخواهیم سیری بر تاریخ نویسندگی آن هم در حوزه ی نمایشنامه نویسی داشته باشیم باید این چنین بگوییم که نمایشنامه ها از آن جهت پدید آمدند که بطور مستقیم تری از دیگر قالب های ادبی ، نظیر رمان و سایر قالب ها می توانستند با مردم ارتباط برقرار کنند. در نخست ، ارتباط های مردمی از طریق نمایشنامه ها عمدتا در شکل پردازش های رمانی بوده است اما سپس به مدد کسانی چون سوفوکل رویکرد نمایش ، به شکل تحول گونه ای عوض گردیده و مردم بجای به تماشا نشستن و یا خواندن آثار نمایشی با مضمون های کلیشه ای ، به تماشای موعظه های اجتماعی و رویکردهای اجتماعی یک نویسنده می نشستند. سوفوکل یکی از معدود نمایشنامه نویسانی است که به طور مستقیم به امر مسائل اجتماعی و ارزش و جایگاه آن ها در دوره ی خودش پرداخته است. آنچه که از دل آثار سوفوکل بعنوان یک دغدغه ی بشری به جای مانده است ، ذکر این نکته است که وی به شدت علم و آگاهی را در انواع و اقسام اشکال آن می ستوده است. او به این امر معتقد بوده است که آگاهی برای انسان به مانند یک عصا برای دوران پیری می ماند و دانش را چون مشعله ای برای یافتن راه زندگی به شمار می آورده است.دیگر ویژگی و بنیانی که سوفوکل وارد دنیای نویسندگی در حوزه  ی نمایشنامه می کند ، تراژدی نویسی است. او در تراژدی نویسی ، یکی از طلایه داران در ادبیات نمایشی است.

بخشی از نمایشنامه ی ادیپ شهریار اثر سوفوکل را با هم مطالعه می کنیم :

همسرایان: می‌خواهیم حقیقت هیاهویی را که تا به امروز بر سر زبان هاست بدانم

ایدیپوس: وای بر من

همسرایان: آرام باش تمنا می‌کنم

ایدیپوس: بسیار ناهنجار است. باری می‌گویم. من نارواترین بیداد را بر خود هموار کردم. من ستمی ناسزاوار بر خود هموار کردم. خدا می‌داند که اختیاری در کار نبود

همسرایان: در چه کاری؟

ایدیپوس: در ازدواجی ننگین به خاطر شرم نادانسته به زناشویی رسوایی دست زدم

همسرایان: می‌گویند مادرت در این پیوند ننگین همسر تو بود

ایدیپوس: بیاد آوردن آن در حکم مرگ من است. تازه این دو نیز(آنتیگنه و ایسمنه) از آن منند

همسرایان: نه

ایدیپوس: فرزندان نفرین شده

همسرایان: آه، خدایا

ایدیپوس: و میوه‌های بطن همان مادر

همسرایان: دختران تو و

ایدیپوس: خواهرانم! آه خواهران پدر خود

همسرایان: آیا پدرت را

ایدیپوس: باز هم رنجی دیگر و شکنجه‌ای تازه؟

همسرایان: تو او را کشتی؟

ایدیپوس: آری اما به حق

همسرایان: به حق؟

ایدیپوس: آری (ناشناخته، در راه) کسی را کشتم که می‌خواست مرا بکشد.